ناگۆرنۆ-قەرەباخ: دیرووک و چارەسەرکردن؛ هازال یالین
ناگۆرنۆ-قەرەباخ: دیرووک و چارەسەرکردن
نۊسەر: هازال یالین
وەرگێڕ: بەرخوەدان شوا
ئاماژە: لە هەفتەێ وەرین شەڕ ناوەێن ئەرمەنستان و ئازەربایجان دوارە هەڵگیرسیا و ناوچەێ قەرەباخ تۊش دەورەێگ تازە لە شەڕ کرد. ئەگەرچە ئەو ناوچە لە سێ دەهەێ وەرین هەمیشە جێگاێ شەڕ و لەشکەرکیشییەیل دوو لایەن بۊە، بەڵام بارودووخ ئیرەنگەیی خوەرهەڵات ناوەڕاس حکایەت لەوە کەێد ک ئەی دەور لە شەڕەیل توانێد درێژماوەتر لە شەڕەیل وەرین بووت و وە دخاڵەتکردن ڕەژیم تورکیە توانێد پاێ هازەیل ناوچەیی و جهانی وە ناوچەێ قەفقاز واز بکەێد و دەسپێکەر شەڕ گەورەترێگ بوود ک تۊش وڵاتەیل ترەک جوور ئێرانیش بگرێدن. ئەی وتار وە پێنۊس هازال یالین نۊسریاس ک وەرگێڕ زوان و ئەدەبیات ڕووسییە و تا ئیرەنگە نزیکەی ٤٠ کتاو لە ڕووسی وە ترکی ئستامبولی وەرگێڕاندیە. ئەی وتارە ک یەکەم کەڕەت لە ماڵپەڕ «مەدیا گۊنلۊغۊ» بڵاو و لە لایەن «وەرەێ شۆڕش خوەرهەڵات ناوەڕاس» و ماڵپەڕ «جمشت شۆڕش یەکگرتی خەڵقەیل» (هەبەدەهە)یش وازبڵاو کریاس، لە ترکی ئستامبولی وە زوان کوردی خوارین وەرگێڕیاس و ئاماژە وە کێشەیل دیرووکی کێشەێ قەرەباخ دێرێدن. مەبەست لە وەرگێڕان و بڵاوکردنەوەێ ئەی وتار زانیاری داێن وە بەردەنگەیلمانە و وە ماناێ تەئید کردن هەڵویست نووسەر لەلایەن پلاتفۆرم یارسان نییە.
***
ناگۆرنۆ-قەرەباخ هەم دوارە تۊش شەڕ بۊە. بەڵام زانیارییەیل لەوارەی ئەی کێشە ئەوقەرە چەپەڵە ک فام کردن کێشەگە فرە دژوارەو بۊە. من توام ئێرە باسێگ لە دیرووک ئەی کێشە بکەم ک ڕۊ وە هناز چارەسەرکردن داشتوود، بێ ئەوەی ک ئاماژە وە دەورەێ تازەێ عەمەلیاتەیل سەربازی بکەم ک لە دو ڕووژ وەرین دەسپێکریاس و وە شێوەێ دیپلۆماتیک و سیاسی هەوڵ دریەێد تا وەر ئاگرهەڵخزاننی بگیریەێد و شەڕەگە بخەفێدن.
١- فەرمان ئداری یەکێتی شەورایی لە سەر بنەماێ قانوون بنەمایی ساڵ ١٩٧٧
ساختار ئداری یەکێتی شەورایی فرە پڕپیچ و پلووچە، بەڵام دو ئامانج بنەڕەتی دێرێدن: یەکەم ئاسانتر کردن وەڕێوەبردن لەلایەن ناوەند و وەربڵاوکردنی وەشێوەی ناوچەیی؛ دۊەم دڵنیا بۊن لە گەشەسەندنەوەی ئازادانەی نەتەوەگان و مللیەتەیل. ئەگەر ئێمە چەوێگ وە بەشەیلی بخەیمن دۊنیمن ک وە ئەی باسە پەیوەندی دێرێدن.
کۆمارەیل ئەندام یەکێتی: لە قەڵەمڕەو خوەیان خوەسەرن و هاز دەوڵەتی دامەزرنن، بجگە ئەو خاڵەیلێگ ک لە قانوون بنەمایی «یەکێتی کۆمارەیل سۆسیالیستی شەورایی» ئاماژە وەپێان کریاس. هەر کۆمارێگ ک ئەندام یەکێتییە قانوون بنەمایی خوەی دێرێ، ک هەر وە تەنیا لە ژێرووێ قانوون بنەمایی یەکێتی شەورایی نیەکەفێد و تایبەتمەندییەیل ئەو کۆمار دیاریکریاێە لە وەر چەو گرێدن. هەر کۆمارێگ ک ئەندام یەکێتییە، فرەلایەنە بۊن گەشەکردن ئقتسادی و کوومەڵایەتی لە قەڵەمڕەو خوەی زەمانەت کەێد، بێ ئەوەی ک دەسەڵاتداری یەکێتیی و کۆمار ئەندام یەکێتی لە لێ بسنێدەو. هەر کۆمارێگ ک ئەندام یەکێتییە، دابەشکردنەیل قەڵەمڕەوی وە ئۆستانەیل، شارستانەیل و ناوچەیل وە شێوەی خوەی ئەنجام دەێد و بڕێگ وە کێشەیل قەڵەمڕەوی و وەڕێوەبەری خوەی وەی شێوە چارەسەر کەێدن. هەر کۆمارێگ ک ئەندام یەکێتییە، توانێد پەیوەندی وەگەرد دەوڵەتەیلێگ ک ئەندام یەکێتی نین داشتوود، ئەندام ڕێکخریاگەیل ناونەتەوەیی بوود و ئەڕاێ خوەی سفارەتخانە و قونسووڵخانە دابمەزرنێدن. ماف فەرمانرەوایی کۆمارێگ ک ئەندام یەکێتییە لەلایەن قانوون بنەمایی «یەکێتی کۆمارەیل سۆسیالیستی شەورایی» دیاری کریەێد.
کۆمارەیل خوەسەر لە هەر کۆمار ئەندام یەکێتی شەورایی، هن ئەو کۆمارن. بەڵام مەوجوودیەت ئەی کۆمارەیل خوەسەرە لە لایەن قانوون بنەمایی یەکێتی شەورایی دیاری کریەێد، نەک ئەو کۆمارێ ک ئەندام یەکێتییە. گاهس کۆمار خوەسەرێگ تەسمیم بگرێد ک کێشەیل قانوونی خوەی لە دەیشت سنوورەیلێگ ک یەکێتی یا کۆمار ئەندام یەکێتی ئەڕاێ دیاری کردیە چارەسەر بکەێد. ئەی کۆمارەیل خوەسەریش توانن قانوون بنەمایی خوەیان داشتوون، بەڵام بایەد وەگەرد قانوونەیل بنەمایی یەکێتی و کۆمار ئەندام یەکێتی سازیاری داشتوود، هەرچەن توانێد تایبەتمەندییەیل ئەو کۆمار خوەسەر دیاریکریاێ لە وەر چەو بگرێدن. کۆمار خوەسەریش فرەلایەنە بۊن گەشەکردن ئقتسادی و کوومەڵایەتی لە قەڵەمڕەو خوەی زەمانەت کەێد، بێ ئەوەی ک دەسەڵاتداری یەکێتیی و کۆمار ئەندام یەکێتی لە لێ بسنێدەو. (لە کۆمارەیل ئەندام یەکێتی تا کۆمارەیل خوەسەر ژێرووێ ئەوانە، و هتد. ئەی هاز گەورە و هەڕاق ئقتسادییە ک لە قانوون بنەمایی ١٩٧٧ ڕەسمییەو بۊ، بەشێگ لە پرۆسەێ ناوەندسڕینەوە بۊ ک لە ئاکامی یەکێتی شەورایی داکەفت.) سنوورەیل کۆمار خوەسەر نە لە لایەن یەکێتی توانێ بگووڕیەێد و نە لە لایەن کۆمار ئەندام یەکێتی، مەگەر ئەوەی ک کۆمار خوەسەر خوەی وەدڵی بوود. وەبنەماێ قانوون بنەمایی «یەکێتی کۆمارەیل سۆسیالیستی شەورایی»، ئەی کۆمارەیل خوەسەر سۆسیالیستی شەورایی لە کۆمارەیل ئەندام یەکێتی دامەزریابۊن:
لە کۆمار سۆسیالیستی فدێراتیڤ شەورایی ڕووسیە: کۆمارەیل سۆسیالیستی شەورایی خوەسەر باشکیر، بوریات، داغستان، کاباردین-بالکار، کالمیک، کارێل، کۆمی، مارێی، مۆردۆف، ئۆسێتیاێ باکوور، تاتارستان، تۆڤین، ئۆدمۆرست، چچن-ئینگوش، چۆڤاش، یاکوت.
لە کۆمار سۆسیالیستی فدێراتیڤ شەورایی ئۆزبەکستان:، کۆمار سۆسیالیستی شەورایی خوەسەر قەرەقاڵپاق.
لە کۆمار سۆسیالیستی فدێراتیڤ شەورایی گورجستان: کۆمارەیل سۆسیالیستی شەورایی خوەسەر ئابخاز و ئاجار.
لە کۆمار سۆسیالیستی فدێراتیڤ شەورایی ئازەربایجان: کۆمار سۆسیالیستی شەورایی خوەسەر نەخچڤان.
ئۆستانەیل خوەسەر، بەشێگ لە کۆمار ئەندام یەکێتی یا وڵاتێگ وە ئەژمار تیەن. قانوون ئۆستانەیل خوەسەر ک لەلایەن نوانەرەیل شەورایل خەڵقەیل ئۆستانەیل خوەسەر پێشنیار کریا، لەلایەن ڕێبەری شەورایی پەسەن کریا. وە بنەماێ قانوون بنەمایی «یەکێتی کۆمارەیل سۆسیالیستی شەورایی» ،ئەی ئۆستانەیل خوەسەر لە کۆمارەیل ئەندام یەکێتی دامەزریابۊن:
لە کۆمار سۆسیالیستی فدێراتیڤ شەورایی ڕووسیە: ئۆستان خوەسەر ئۆسێتیاێ باشوور.
لە کۆمار سۆسیالیستی فدێراتیڤ شەورایی ئازەربایجان: ئۆستان خوەسەر ناگۆرنۆ-قەرەباخ.
لە کۆمار سۆسیالیستی فدێراتیڤ شەورایی تاجیکستان: ئۆستان خوەسەر بەدەخشان کۊەستانی.
شارستانەیل خوەسەر، لەناو ئۆستانەیل یا ناوچەیل دامەزریەن. قانوون شارستانەیل خوەسەریش لەلایەن ڕێبەرایەتی شەورایی لە کۆمار ئەندام یەکێتی پەسەن کریەێد.
٢- باردووخ ناگۆرنۆ قەرەباخ لەی زەمینە
ئمجا ئۆستان خوەسەر ناگۆرنۆ-قەرەباخ خاوەن ئەی مافەیل ژێرە بۊە:
دامەزریان ئۆستانەگە لە قانوون بنەمایی «یەکێتی کۆمارەیل سۆسیالیستی شەورایی» زەمانەت کریاس. ئازەربایجان ئەی مافە نێاشت ک ئۆستان خۆسەر ناگۆرنۆ-قەرەباخ هەڵبوەشنێد، بەڵکە شەوراێ نوانەرەیل خەڵق ئۆستانەگە تەنیا کەسانێگ بۊن ک خاوەن ئەی مافە بۊن ک سنوورەیل ئۆستانەگە بگووڕنن یا بلکننەی وە ئۆستانێگ ترەک. ئۆستان خوەسەر وەرجە هەر چشتێگ جۆغرافیاێگ نەتەوەیی بۊ. ئۆستانەگە قانوون تایبەت خوەی داشت، ک ئەڕاێ پەسەنکریان بایەد یەکەم سازیاری وەگەرد قانوونەیل یەکێتی، و دۊەم سازیاری وەگەرد قانوونەیل ئازەربایجان لە وەر چەو گرتیاد، و شەوراێ ڕێبەرایەتی ئازەربایجانیش بایەد قەبوولی بکریاد.
ئەگەر ناگۆرنۆ-قەرەباخ وەجێ ئەوە ک ئۆستان بوود، بۊاتادە کۆمار چۊ بۊیاتاد؟ لە بار کرداریەو جیاوازیێگ نێاشت، چۆنکە وەرجە هەر چشتێگ گشت کەسەیلێگ ک لەی وڵاتەیلە ژیان جوور شاروەندەیل یەکسان وە یەک یەکێتی شەورایی وە ئەژمار هاتیان. بەڵام لە بار حقووقی دو چشت توانستیاد جیاواز بوودن: وەرجە هەر چشتێگ لە پاڵ ئەی ماف مەوجوودیەت، خوەسەری کوومەڵایەتی و ئقتسادی هەڕاقترێگ وە کیس هاوردیاد، ک یە یانێ بارودووخ گەشەسەندنەوەێ ئقتسادی ئەی ناوچەی نەتەوەیی توانستیاد وەگەرد ئەو وڵاتێگ ک ئەندامی بۊ، جیاواز بوودن. دۊەم ئەوە ک کۆمار خوەسەر تۊەنستیاد ئەڕای یە ک وە شێوەێ ڕاساێڕاس ئەندام یەکێتی بوود هەنگاو هەڵبگرێدن.
٣- کۆرتەێگ لە دیرووک، لە چوار بەش
زانیمن ک ڕێبەرەیل یەکێتی شەورایی فرە جار لەوارەێ بارودووخ ناگۆرنۆ-قەرەباخ باس کردن.
بەڵام ئەی باسەیلە تەنیا لە دیرووک ئەو ناوچە وە شێوەێ گشتی و قەرەباخ وە شێوەێ دیاریکریاێ مانا دێرن. ئەسە فرە لازمە ک تا ئەورە ک توانیمن وە کۆرتی و جوورێگ ک قابڵ فام بوود، لە ئەی زەمینەێ پڕ پێچ و پلووچە خوڵاسەی بکەیمن.
من ئەی دیرووکە وە شێوەێ گشتی کەمە چوار دەورە: لە ١٩١٨ تا ١٩٣٠، لە ١٩٣٠ تا ١٩٤٥، لە ١٩٤٥ تا ١٩٨٧، و دۊا جە ١٩٨٧.
یەکەمین دەورە دەسپێکەر باس ئێمەس. هەر ئەو جوورە ک زانیمن باکوو لە سەرەتای سەدەێ وەرین ناوەند کارکەرەیل سەنعەت نەفت بۊ؛ هەر وەی مدووە یەکێگ لە شارەیل قەفقاز بۊ ک بۆلشڤیکەیل لە ناوی خوەیان وە خاسی ڕێکخستنەو. ئەرمەنستان و گورجستان جۆغرافیایلێگ بۊن ک نەتوانستن لەناوی خوەیان ڕێکبخەنەو. لە گورجستان منشڤیکەیل وەهاز بۊن، بەڵام لە ئەرمەنستان ناسیۆنالیزم حزب «داشناک» ک لە ئێران و عسمانی پا گرتۊ ڕێشە خستۊد. ئەگەرچە ئامانج سەرەکی حکۆمەت بۆلشڤیکەیل و لەواێ بۆلشڤیکەیل ئازەربایجان یەکگرتن فرەنەتەوەیی ئەی ناوچە وە دۊاێ شۆڕش بۊ، بەڵام ناسیۆنالیستەیل ئەرمەنی ک لە ڕۊداوەیل ١٩١٥ ویەردۊن خوازیار جیایی بۊن. ئەڵبەت وە دڵنیایی یە وەی مانا نییە ک ناسیۆنالیزم لە ئازەربایجان وجوود نێاشت.
وە دۊاێ «ئەنوەر ]پاشا[»یش شەڕ لەی ناوچە بەردەوام مەند. ناگۆرنۆ-قەرەباخ یەکەم کەڕەت لە ٥ جوولای ١٩٢١ لکانیا وە «کۆمار سۆسیالیستی شەورایی ئازەربایجان» و لەلایەن دەفتەر سیاسی قەفقاز «حزب کۆمۆنیست گشت ڕووسیە (بۆلشڤیک)»، خوەسەری فرەێگ دریا وە پێ. لە ساڵ ١٩٢٣ ئەڕاێ یەکەم کەڕەت جوور ئۆستان خوەسەر ئێعلام کریا.
ئەسڵ بنەمایی یەکێتی شەورایی لە باوەت مللیەتەیل وەسەر بنەماێ دامەزراندن ناوچەیلێگ بۊ ک مللیەتەیل بتوانن وە ئازادی لەناوی بژیەن. زەمانەت کردن خوەسەری قەرەباخ وەی ئامانجە بۊ ک وجوود ئەرمەنییەیل لەو ناوچە بپارێزیەێت و هەلەێوا وجوود کوردەیلێگ ک لە ناوەین ئەرمەنییەیل ژیان. نووڕستن وە دامەزریاێن «کوردستان سۊر» لە ئەی نێوانە ئەی حەقیقەتە تەئید کەێد. بجگە یە، ئەگەر لە دەورەێ یەکەم قەرەباخ جوور ئۆستان خوەسەرێگ، خوەسەرایەتی فرەترێگ تواستیا تا ئەو چشتێگ ک لە بانان دریا وە پێ؛ ئەی حەقیقەتە هەس ک لە نێوەی دەهەی ١٩٣٠ ئۆستانەیل خوەسەر فرەێگ بۊنە کۆمارەیل خوەسەر. ئەی بڕیارە لەوارەی قەرەباخ ئەنجام نەدریا.
دۊەمین دەورە ئەیجوورە دەسپێکریا؛ ک لەی دەورە خوازیاریەیل فرەێگ لە دەمودەزگایل یەکێتی شەورایی ڕەسیە گووش، ک قەرەباخ ئەی کەڕەت وە ئەرمەنستان بلکیەێد. وەلێ لەی دەورە لەێوا تیەێدە چەو ک مۆسکۆ دی تەنیا ئێسفاێ ئازادی مللیەتەیل ئەڕاێ ژیاێن نیەگرێد، بەڵکە وە شێوەێ سەرەکی ئێسفاێ ئیە گرێد ک خۆ ئەوانە یەکترەکی نەخنکنن. «حزب کۆمۆنیست گشت ڕووسیە (بۆلشڤیک)» پێشتریەتی دیادە یە ک بارودووخ ئەورەنگەیی بمینێت، بەڵام وەر هەر شەڕ و وەگژیەک چین ئێحتمالی بگرێدن.
سێوەمین دەورە ک وە باوەر من لە ساڵ ١٩٤٥ دەسپێکریەێد، هەر وە تەنیا وەگەرد سەرکەفتن شەورایل هاوڕێ نەیۊ، بەڵکە بۊە بائس ئیە ک ئافت و هەست خوەشیفتەبۊن نەتەوایەتی لە ناو خەڵقەیل یەکێتی شەورایی بجووڵێتەوە. ئەی گەردەچۊچانە لە ئەرمەنستان و گورجستان بۊ ک تورکیە داواێگ لەسەریان نێاشت. هەرچەن وەی مدووە ک ئەی ناسیۆنالیزم لە زۊنەوە (ئەو وەختێک ک قەفقاز ئەڕاێ خوەی قسە کردیا) وجوود داشت و ئەوزێنە کردۊ تا وە ئاستێگ ڕەسی، ک لە ناوڕاس سەرکەفتن گەورە، وەختێگ ک نە وە دار بۊ و نە وە بار بۊ، حزبەیل کۆمۆنیست ئەرمەنستان و گورجستان وە سەر یە ک خاک فرەترێگ وە چنگ بارن تۊش دەرگیری بۊن. هەر وەی حاڵە ئازەربایجانیش بێکار دانەنیشت و داوای خاک لە ئێران کرد. کێشەێ قەرەباخ لە ناو ئەی هەمگە گرژییە دوارە کەفتە وەر. وەرجە گشت ئاروتیۆنۆف سەرووک حزب کۆمۆنیست ئەرمەنستان (بۆلشڤیک) خوازیار ئەوە بۊ ک ئۆستان خوەسەر ناگۆرنۆ-قەرەباخ بلکیەێدە ئەرمەنستان. لەیوا تیەێدە چەو ک باقرۆف سەرووک حزب کۆمۆنیست ئازەربایجان (بۆلشڤیک) ئەی داخوازییە ک لەلایەن مۆسکۆ ئەڕاێ هەناریا قەبوول کردۊ، بەڵام لە وەڕاێوەر داواێ یە کردۊ ک ئەرمەنستانیش بەشێگ لە خاکی بیەێدە ئازەربایجان.
ئستالین هەر دو خوازیاری ڕەد کرد و ئەنگیزەێ هەردگیان هەر وە تەنیا ناسیۆنالیستی زانست و ئەو بارودووخە دوارە بەردەوام مەند.
لایەن ئەرمەنی ک خوەسەری یەکلایەنە ئێعلام کردۊ و دەسپێکەر داگیرکردن بۊ، داوا کرد ک لایەن ئازەربایجانی وە شێوەێ سیستماتیک تەرکیب جەماوەری قەرەباخ گووڕاندیە. وەتوویش حەیدەر عەلیێف لە ساڵ ٢٠٠٢ ئەی داواکاریە تەئید کەێد؛ عەلیێف ک لە ساڵ ١٩٦٩ تا ١٩٨٢ دەبیر گشتی حزب کۆمۆنیست ئازەربایجان بۊ و دۊاتر بۊ وە ئەندام دەفتەر سیاسی حزب کۆمۆنیست یەکێتی شەورەوی، و لە ساڵەیل ١٩٩٣ و ٢٠٠٣ بۊ وە سەرووک کۆمار ئازەربایجان، ئێعلام کرد ک ئەوجوورێک ک ئەو ئەندازە گرتیە نسبەت وە دەورەێ شەورەوی “جەماوەر ئەرمەنییەیل قەرەباخ کەمتر بۊە”. بەڵام ئەگەر لە سەر ژمارەیل داوەری بکریەێد ئەی داوا فرە درۆست نیەتیەێدە چەو؛ لە ساڵ ١٩٢٦ سەدی ١٠ لە قەرەباخ ئازەربایجانی بۊ، لە ساڵ ١٩٧٠ ئەی ژمارە بۊە سەدی ١/١٨، و لە ساڵ ١٩٨٩ ڕەسیە سەدی ٥/٢١. بایەد ئێعتراف بکەیمن ک ئەی ئەوزێنەکردن تەبیعییە. جیا لە یە، ئەڕای ناسیۆنالیزمەیل ناوچەیی لە یەکێتی شەورایی نیەپووڕیاد ک تەنانەت لە قەفقاز و لانکەم تا دەورەیل دۊایی ]یەکێتی شەورایی[، دەس وە لەێوا ئەندازیاری جەماوەریێگ بیەن.
چوارەمین دەورە لە ساڵ ١٩٨٧ دەسپێکریەێد، ئەو وەختە ک بەرنامەی گلاسنۆست (کراوەبۊن) و پرسترۆیکا (وازسازی) گوورباچۆف ئێعلام کریا ک دەسپێکێگ ئەڕاێ کووتایی هاتن یەکێتی شەورایی بۊ. یەکەمین کاردانەوەێ ئەی ڕەوەنە لە قەرەباخ کەمپەین ئێعترازیێگ بۊ ک خوازیار پەیوەندی ناوچەگە وەگەرد ئەرمەنستان بۊ. یەکەمین گیروگرفتەیل لەی کاتە خوەی نیشان دا و دەرگیرییەیل و تەنانەت بێ ماناترین شەڕەیل خیاوانی وە سورعەت لە هەر دو لایەن هەڵگیرسا و هەر دوو لایەنیش لە خوەپێشاندان ناسیۆنالیستەیل چۊ ویانگێگ ئەڕاێ بەردەوام کردن شەڕەگە ئسفادە کردیان.
لەو ساڵە ئازەربایجانییەیل فرەێگ لە ئەرمەنستان ژیان، ک وە هەڕەشەیل و ئەنتریک کردنەیل ڕاساێڕاس و ناڕاساێڕاس شوون ژیانیان وە جێ هیشتن.
بەڵام هیستری ناسیۆنالیستی فرە هازدار نەیۊ. لە یەکەمین خوەپێشانداێن لە ڕووژ ١٣ فڤریەێ ١٩٨٨ لە ئستپاناکرت پاێتەخت قەرەباخ تەنیا چەند سەد کەس بەشداری کردۊن. لە خوەپێشانداێن ڕووژ ٢٠ فڤریەیش ژمار بەشدارەیل فرەتر لە ١٠٠٠ کەس نەیۊ. هەر لەو ڕووژە نوانەرەیل شەوراێ خەڵق ئۆستان خوەسەر ناگۆرنۆ-قەرەباخ لە شەوراێ ڕێبەری یەکێتی سۆسیالیستی شەورایی خوازیار بۊن ک ناوچەگە وە ئەرمەنستان بلکنێدن. هەر لەی کاتە خواست جیابۊن ئەی ناوچە ک هڵاێە ١٤٥ هەزار ئەرمەنی و ٤٠ هەزار ئازەربایجانی لە ناوی ژیان، بۊ وە مدووێ تووڕە بۊن ئەو لایەن ترەک. ئەگەرچە لە چەکەمەنی ئسفادە نەکریا بەڵام دەرگیری دەستپێکریا: سەدان کەس لە ئازەربایجانییەیل قەرەباخ کووچ کردن وە شار باکوو.
وەدۊاێ دو ڕووژ یەکەمین دەرگیری چەکدارانە لە سنوورەیل باکوور دەسپێکرد. لەێوا تیەێدە چەو ک هەر لەو ساڵ گشت ئازەربایجانییەیل و کوردەیل مسڵمان ئەرمەنستان ئەو وڵاتە وە جێ هیشتن. یە ئەڕاێ ئەو لایەن ترەکیش قوومیا: گشت ئەرمەنییەیل ئازەربایجان، بجگە ئەرمەنییەیل قەرەباخ و بڕێگ لە ئەرمەنییەیل شار باکوو ئەو وڵاتە وە جێ هیشتن.
لە ١٢ جوولای ١٩٨٩ نوانەرەیل شەوراێ خەڵق قەرەباخ تەسمیم وە تەرک ئازەربایجان گرتن. ئەی تەسمیم هەر ئەوجوورە ک بانتر لەوارەێ قانوون بنەمایی یەکێتی شەورایی ئاماژە کردیمن، وەتەمامی ناقانوونی بۊ. وە شوون ئیە، لە ڕووژ ١ دسامبر لە دانیشت هاوبەش شەوراێ ڕێبەری ئەرمەنستان و نوانەرەیل شەوراێ خەڵق قەرەباخ تەسمیم وە لکیاێن قەرەباخ وە ئەرمەنستان گیریا. لە وەڕاێوەر ئازەربایجان تەسمیم گرت ک شەوراێ نوانەرەیل خەڵق ئۆستانەگە هەڵبوەشنێدن.
یە هاوکات بۊ وەگەرد داکەفتن یەکێتی شەورایی، وە دەیشت چین هازەیل یەکێتی شەورایی، کردەوەیل «حزب حەرەکەت مللی» (مەهەپە) دژ وە ئەرمەنییەیل، جوور هەوڵ داێن ئەڕاێ کوودتا لە ئازەربایجان (ک سەرووک کۆمار وەرین ئیرەنگە وەپێ ئۊشێد “عەلیبەگ”)، شەڕ ناوخوەێ ئازەربایجان و هتد، ک گشت چشتێگ سەختویەرتر کردۊد.
لە ئاکام ئەرمەنستان نە تەنیا گشت ئۆستان خوەسەر ناگۆرنۆ-قەرەباخ (بجگە بەشەیل فرە بۊچگێگ لە باکوور و ڕۆژهەڵات وڵاتەگە) داگیر کرد، بەڵکە تەنانەت کۆنترۆل نەوار ناوەێن قەرەباخ و ئەرمەنستان ک لە دەهەی ١٩٣٠ وەپێ وەتیان «کوردستان سۊر» گرت لە دەس خوەی.
شەڕێک ک لە ناوەێن ساڵەیل ١٩٩٢ تا ١٩٩٤ هەڵگیرسیا و وە قیمەت گیان ٤٠ هەزار کەس لە مەردم هەر دوو لایەن تەمام بۊ، لەێوا دەسپێکریا.
٤- ئیرەنگە چە دێرێ قوومیەێد؟
شەڕ ئیرەنگەیی دێرێ لە دوو ناوچە قوومیەێد. یەکەم ئۆستان خوەسەر ناگۆرنۆ-قەرەباخە. نە تەنیا لە بار دیرووکی، بەڵکە تەنانەت لە بار تەرکیب جەماوەری تا ساڵ ١٩٨٩ جێ باوەرگومانی نییە ک ئەی ئۆستان وڵاتێگ ئەرمەنی نشینە (وەپایەێ سەرژماری ساڵ ١٩٨٩ سەدی ٩/٧٦ جەماوەر ئۆستانەگە ئەرمەنی بۊنە). هەرچەند ک بڕیار خوەسەری ئەرمەنستان (یا داگیرکردن لە لایەن ئەرمەنستان وە شێوەێ دوفاکتۆ) وە بنەماێ قانوون بنەمایی یەکێتی شەورایی ک لەو کاتە لە ئجرا بۊە، کار ڕەواێگ نەیۊە. هەلەێوا سەرپیچی کردن ئازەربایجان لە تەسمیم شەوراێ ئۆستانەگە و هەڵوەشانن وەڕێوەبەرایەتی ئۆستانەگەیش وە ئەو ئەندازە ناقانوونی بۊە. ئازەربایجان لە سەر یە سوڕە ک کام لایەن زۊتر سەرپێچی لە قانوون کردیە و داوا کەێد ک ناگۆرنۆ-قەرەباخ وەبنەماێ گرێبەست بیشکەک (ک “گورووپ مینسک”یش وەپێ ئۊشن و ڕووسیە، فەرانسە و ئامریکایش لە خوە گرێد،) و لە ساڵ ١٩٩٤ وە شەڕەگە کووتایی دا، لکیاسە وە خاک کۆمار ئەرمەنستان. (سیاسەت دەورەێ بۆریس یێلتسین لە قەفقاز وەی کارەسات ژئۆپۆلتیکە ئەنجامی، ک ئامریکا و فەرانسەیش ئەڕاێ زەمانەت کردن گرێبەستەگە هاوردە ناو گرووپ مینسک.) لە لای ترەکیش ئەرمەنستان داوا کەێد ک وەبنەماێ سێ بڕیار ئۆستان خوەسەر قەرەباخ لە ساڵەیل ١٩٨٨ و ١٩٨٩ (ک دو بڕیار دۊائەمینەگە لەلایەن یەکێتی شەورایی ناقانوونی زانریاس،) ئێعلام خوەسەرییەگە ڕەوا بۊە، هەر ئەوجوورە ک هەڵوەشانن ئۆستانەگە لەلایەن ئازەربایجان ناقانوونی بۊە. وەی مدووە ئەرمەنستان ئنکار کەێد ک ناگۆرنۆ-قەرەباخ و ناوچەیل دەوروگردی داگیر کردیە و لە لکیاێن قانوونی قسە نیەکەێد و داواێ ئیە کەێد ک لە ئەورە «کۆمار ناگۆرنۆ-قەرەباخ» ئێعلام کریاس (ک هۊچ لایەنێگ وە فەرمی نەناسیاسەی).
دۊەمین بەش ک شەڕ لە ناوی هەڵگیرسیاس وەگشتی ها دەیشت لە ئەی تێبینیەیل حقووقی و جێ باوەرگومانی نییە ک لکیاسە ئەرمەنستان. ئەی ناوچەیلە لە نەخشەێ بان ئەی پەڕە وە ڕەنگ قاوەیی نیشان دریاس.
ئەڵبەتە بایەد ئاماژە وە یەیش بکەیمن ک هەڵوەشانن یەکێتی شەورایی وە بنەماێ قانوون ئەو یەکێتی کارێگ ناقانوونی بۊە؛ وە قسەێگ ترەک ئەگەرچە باسەگە لە چوارچووەێ حقووق بەردەوامە تا کردەوەیل نزامی و سیاسی مەشرووعیەت داشتۊن، بەڵام لە ڕاستیەو هۊچ پەیوەندیێگ وەل قانوونا نەیرێد. ئەسە چارەسەرکردن ئەی کێشە تەنیا وە لە وەر چەو گرتن هەم بارودووخ ئیرەنگەیی و هەمیش قانوون توانێد وە چنگ باێد، مەگەر ئیە ک لە بانان نزیک دوارە سۆسیالیزم لە ناوچەگە سەربکەفێدن. یەکەمین هەنگاو لەی پێناوە جیایی کامل ئۆستان خوەسەر شەورایی ناگۆرنۆ-قەرەباخ و ناوچەیل داگیرکریاێ دەوروگردییە.
کارتێکەرەیل ترەک جوور ئامادەبۊن ئامریکا و فەرانسە لە گرووپ مینسک، دخاڵەت ڕاساێڕاس ئانکارا ک جێ حاشا کردن نەیرێ (ئەندامەیل ئەرتەش ئازاد سووریە ئێعلام کردنە ک جەهادییەیل بریانەسە ئازەربایجان)، ڕۆڵ ئسرائیل، و مەترسیێگ ک لەوارەێ ئێران هەس چارەسەرکردنی دژوارەو کەێد. لەێوا تیەێدە چەو ک ئازەربایجان (و ڕاویشکەرەیلی) توان ئەی هەڵاماتەیل دۊاییە جوور ئێرشتێگ کتوپڕ ڕێکبخەنەو؛ بەڵام ئەگەر هەر ئەیجوورە بەردەوام بوو، وە چەو نیەڕەسێ ئەوجوورە ک ئەوانە توان وە گورجی بتوانن تواوی بکەن. هەر دو لایەن ناتوانن وە شەڕێگ کووتایی بیەن ک لە دو ساڵ ١٩٩٢ تا ١٩٩٤ چەند دە هەزار کەس لەناوی کوشیاس. ئەی بن بەستێگە ک هەر دو لایەن وە پێ ڕەسینەسە و ڕووسیەیش لە گشت ئمکاناتی ئەڕاێ چارەسەرکردنی ئسفادە کەێد.
