بانگنامەێ جهانگر ماف مرووڤ(اعلامیه جهانی حقوق بشر)
بانگنامەێ جهانگر ماف مرووڤ
پێشەکی
لەورە ک بنەماێ ئازادی، یەکسانی و ئاشتی لە جهان، قەبوول کردن ڕێز و قورپ زاتی گشت ئەندامەیل بنەماڵەی ئنسانی و مافەیل یەکسان و دریخ نەکردن ئەوانەسە،
لەورە ک حاشا کردن و سووکایەتی وە مافەیل مرووڤ ڕێ ئەڕاێ کردەوەیل دڕندانەێگ خوەش کردیە ک وژدان ئنسان هەڵشێوانیە و وە دی هاتن جهانێگ ک لە ناوی تاقەیل ئنسان لە وەتن و باوەڕ ئازاد، و لە ترس و هەژاری ڕزگار بوون، هەرەبەرزترین ئاوەخت ئنسان ئێعلام کریاس،
لەورە ک ئەی پێداخوازیە هەس ک لە ماف مرووڤ وە دەسەڵاتداری قانوون پشتێوانی بکریەێد تا ئنسان گەنگیر نەود ک چۊ دۊایین چارە دژ وە زڵم و زوور سەرهەڵبیەێدن،
لەورە ک ئەوزێنەکردن پەیوەندییەیل دووسانە لەنێوان نەتەوەیل بایەد بڵووم بدەریەێد،
لەورە ک خەڵقەیل نەتەوەیل یەکەوگرتی، ئیمان خوەیان وە مافەیل بنەمایی مرووڤ و ڕێز و قورپ و بایەخ تاق ئنسان و یەکسانی مافەیل پیاوەیل و ژنەیل دوجارە لە پەیمان نەتەوە یەکەوگرتییەگان ئێعلام کردنە و بڕیار دانە کە ئەڕاێ پێشکەفتن کوومەڵایەتی دەسمێیەتی بێەن و خاسترین بارودووخ ژیان لەژێر نۊر ئەوزێنەکردن ئازادی وە دی بارن،
لەورە ک دەوڵەتەیل ئەندام یەکەوگردنە ک لەوەرچەو گیریاێن مافەیل مرووڤ و ئازادیەیل سەرەکی لە ئاست جهانی و وە شێوەێگ کاریگەر وە هاوکاری ڕێکخریاگ نەتەوە یەکەوگرتییەگان زەمانەت بکەن،
لەورە ک ئەورەسین هاوبەش لەباوەت ئەی مافەیل و ئازادییەیل ئەڕاێ ئجراێ کامڵ ئەی بڕیارە فرە گرینگە،
کووڕ گشتی، ئەی بانگنامەێ جهانگر مافەیل مرووڤە جوور ئارمانج هاوبەش گشت خەڵقەیل و نەتەوەیل ئێعلام کەێد تا گشت تاقەیل و گشت دەزگایل کوومەڵگا ئەی بانگنامە هەمیشە لەوەرچەو داشتوون و هەوڵ بێەن ک وە یارمەتی پەروەردە، لەوەرچەو گیریاێن ئەی مافەیل و ئازادییەیلە گەشە بکەن و لەڕێگاێ چارەسەرییەیل نەتەوەیی و ناونەتەوەیی، دڵنیایی وە ناسین و ئجرا بۊنیان وە شێوەێ کاریگەر لە جهان، چە لەناو خەڵقەیل وڵاتەیل ئەندام و چە لەناو خەڵقەیل سەرزەوییەیلێگ ک لە قەڵەمڕەویان کەفتنە وە دەس بارن.
مادەێ ١
گشت تاقەیل ئنسان ئازاد زاییەن و لەبار ڕێز و قورپ و مافەیل وەگەرد یەک یەکسانن. گشت خاوەن عەقل و وژدانن و بایەد وەگەرد یەک وە ڕووحیەێ برایەتی تا بکەن.
مادەێ ٢
هەکەسێگ تۊیەنێد بێ هۊچ جیاوازی وەتایبەت لەباوەت نژاد، ڕەنگ، ڕەگەز، زوان، دین، باوەڕ سیاسی یا هەر باوەڕ ترەک، و هەلەێوا ڕیشەێ نەتەوەیی یا کوومەڵایەتی، دارایی، شوونەزا یا هەر بارودووخ ترەک، لە گشت مافەیل و ئازادییەیل ناوبریاێ لەی بانگنامە بەهرەمەن بوودن.
هەلەێوا نەبایەد هۊچ دوچەوەکی وە بنەماێ بارودووخ سیاسی، دادوەری یا ناونەتەوەیی وڵات یا سەرزەویێگ لە کار بوودن ک شەخس بەسراوەسە پێ؛ چە ئەو وڵات یا سەرزەوی خوەسەر، لە ژێر سەرپەرستی یا ناخوەسەر بوود، یا دەسەڵاتداریی وە شێوەێگ مەحدوود بوودن.
مادەێ ٣
هەر تاقێگ ماف ژیان، ئازادی و ئەمنێتی شەخسی دێرێد.
مادەێ ٤
هۊچ کەس نەبایەد بکریەێد وە کۆیلە و بەردە. کۆیلەداری و دان و سان کۆیلە وە هەر شێوەێک کە بوود، قێخەس.
مادەێ ٥
هۊچ کەس نەبایەد ئەشکەنجە بدەریەێد یا بخریەێدە ژێر سزا دەریاێن یا ڕەفتار ستەمکارانە، دژەئنسانی یا سووکایەتبارانە.
مادەی ٦
هەرکەس ئەی مافە دێرێد ک کەسایەتی قانوونیی وە فەرمی بناسریەێد.
مادەێ ٧
گشت لە وەردەم قانوون یەکسانن و ئەی مافە دێرن ک بێ هێچ دوچەوەکی لە پشتێوانی یەکسان قانوون بەهرەمەن بوون. گشت ئەی مافە دێرن ک لە وەردەم هەر دوچەوەکیێگ ک تێکدەر بانگنامەگە بوود، و دژ وە هەر گاڵێگ ک ئەڕاێ هانە دوچەوەکیێگ بدەریەێت، لە پشتێوانی یەکسان قانوون بەهرەمەن بوون.
مادەێ ٨
هەر کەسێگ ئەی مافە دێرێ ک لە وەراێوەر کردارەیلێگ ک دەسدرێژی وە مافەیل سەرەکی تاق بکەێد –مافەیلێگ ک قانوون بنەمایی یا قانوونەیل ترەک ئەڕاێ وە فەرمیەو ناسینەس- وەشێوەێگ کاریگەر وە دادگایل نەتەوەیی شیا دەسڕەسی داشتوود.
مادەێ ٩
هۊچ کەسێگ نەبایەد وەشێوەێ خوەسەرانە زندانی بکریەێد یا دۊر لە وڵاتی بخریەێد.
مادەێ ١٠
هەر کەسێگ وە بەرابەری کامڵ ئەی مافە دێرێ ک داواکاریی لە دادگاێگ سەروەخوە و بێلایەن، وەشێوەێگ دادپەروەرانە و ئاشکرا ڕابڕەسیەێد، و هانە دادگاێگ لەباوەت مافەیل و پێداخوازییەیلی یا هەر بۆختووم سزایی ک وە پێ دەریاس، تەسمیم بگرێدن.
مادەێ ١١
١- هەر کەسێگ ک تاوانبار وە خەتاێگ کریایۊدن، بێ تاوانە تا کاتێگ ک تاواندار بۊنی لە دادگاێ ئاشکراێگ کە گشت تەزمینەیل ئەڕاێ وەرگری کردن لەلێ لەناوی سەریەک نریایۊد، وە شێوەێ قانوونی دیار بوودن.
٢- هۊچ کەسێگ ئەڕاێ وە ئەنجام ڕەسانین یا نەڕەسانین کرداریگ ک لە کات ئەنجامی، وەپایەی قانوون نەتەوەیی یا ناونەتەوەیی جوور تاوان نەزانریاس، تاواندار نیەکریەێد. هەلەێوا هۊچ سزاێگ دژوارتر لە سزاێگ ک لە کات ئەنجام تاوانەگە ئەڕاێ حساو کریایۊ، لەوارەێ کەسێگ وە کار نیەوەسریەێد.
مادەێ ١٢
دەسەژی کردن خوەسەرانە لە ژیان تاقەکەسانە، چشتەیل بنەماڵەیی، مینگە یا نامەنۊسانەیل هۊچ کەسێگ، یا ئرشت وە شەرەف و ئاوڕۊ و ناوبانگ کەسێگ نەبایەد بکریەێد. لە وەراێوەر هانە دەسەژییەیل و ئرشتەیلێگ ماف هەر کەسێگە کە لە پشتێوانی قانوون بەهرەمەن بوودن.
مادەێ ١٣
١- هەر کەسێگ ئەی مافە دێرێد ک لە ناو هەر وڵاتێگ ئازادانە هات و چین بکەێد و مینگەێ خوەی هەڵوژنێدن.
٢- هەر کەسێگ ئەی مافە دێرێد ک هەر وڵاتێگ لەواێ وڵات خوەی وەجێ بیلێد، یا هەوگل بکەیدە وڵات خوەی.
مادەێ ١٤
١- لەوەراێوەر ئەشکەنجە، شوون کەفتن و ئازار، هەر کەسێگ ئەی مافە دیرێ ک خوازیاری ئەڕاێ پەنابەر بۊن و بەهرەمەن بۊن لە پەنابەری لە وڵاتەیل ترەک بکەێد.
٢- لە مەوردەیلێگ ک شوون کەفتن وەڕاسی ئەڕاێ تاوان گشتی و نا-سیاسی یا ئەڕاێ کارەیل دژ وە ئامانجەیل و پرەنسیپەیل نەتەوە یەکەوگرتییەگان بوود، نیەتۊەنریەێت وەی مافە پشت بوەسریەێد.
مادەێ ١۵
١- هەر کەسێک ماف ئەوە دێرێ ک هاوڵاتی وڵاتیگ بوود.
٢- نیەکرێ هەر لەیوا کەسێگ لە هاوڵاتی خوەی یا ماف گوەڕانن هاوڵاتی بێبەش بکریەد.
مادەێ ١۶
١- هەر پیاو و ژن گەوراساڵێگ مافدارن تا دویر لە جیوازای نژاد، نەتەوە، یا دین، وەگەرد یەک هاوسەرگیری بکەن و خێزان درس بکەن. لە دریژەی وەخت هاوسەرگیری یا وەخت جیابوینەوە، ژن و شوی لە کاروبار پەیوەندیدار وە هاوسەرگیریەوە ماف یەکسانیگ دێرن.
٢- بایە هاوسەرگیری وە ڕزایەت و وەدڵ ژن و پیا بکریەد.
٣- خێزان ستوون سرووشتی و بنەڕەتی کوومەڵگاس و بایەد دەوڵەت و کوومەڵگا لێ پشتیوانی بکەن.
مادەی ١٧
١- هەر کەسێ وە شێوەی تەنیایی یا وەکوومەڵ ماف خاوەنیەتی و ماڵکایەت دێرێد.
٢-هیچ کەسێگ نەبایەد هەر لەخوەیەو لە ماف خاوەنیەتی بێبەش بکریەد.
مادەێ ١٨
هەر کەسێگ مافدارە تا لە هویر، وژدان و دین ئازاد بوودن. ئێ مافە پێویستە تا ئازادی گوەڕانن دین و باوەڕەیل و هەر ئیجوورە دڕکاندن دین و باوەڕ، لە چوارچوو فێرکاری دینی، عبادەتەیل، وەڕێیەوبردن ئایین و مەراسمەیل دینی چ وەشێوەی تاک یا کۆ و هەر ئیجوورە وەشێوەی تایبەت یا گشتی لە خوەی بگرێد.
مادەێ ١٩
هەر کەسێگ ماف ئازادی باوەڕ و وەتنی دێرێ و ئێ مافە پیویست کەد تا هیچ کەسێگ لە داشتن باوەڕەیل خوەی ترس و خەفەتێ نیاشتوود و لە وەرگرتن و بڵاوکردنەوەی زانیاریەیل و فکرەیلی وە گشتی ئامێرەیل لەوەردەس بی لەوەرچەوگردن سنوور ئازاد بوودن.
مادەێ ٢٠
١- هەر کەسێگ مافدارە تا کوومەڵگا و ڕێکخراوەی ئاشتیخواز دابمەزرێنێد.
٢-نەبایە هیچ کەسێک ناچار وە بەشداریکردن لە مۆمەڵگایگ بکریەد.
مادەێ ٢١
١- هەر کەسێگ مافدارە تا وە شێوەی ڕاسەوڕاس یا لە ڕێی ئەو نوێنەرەیلەوە ک وە ئازادی هەڵبژاردیە، لە وەڕێیەوبردن کاروبار گشتی وڵاتەگەی بەشداری بکەد.
٢- هەر کەسێگ مافدارە وە هەڵومەرج یەکسانەوە لە کارەیل گشتی وڵاتەگەی بەشداری بکەد.
مادەێ ٢٢
هەر کەسێک جوور ئەندام کوومەڵگا، ماف ئاسایش کوومەڵگایی دێرێد و توەنێدن وە یارمەتی نەتەوەیی و هاوکاری ناونەتەوەیی، مافەیل ئابۆری، کوومەڵگایی و فەرهەنگی پێویست ئڕای پاراستن حەیسیەت و کرامەت و ئەوزینەکردن ئازادانەی کەسایەتی خوەی، وە لەوەرچەو گرتن رێکخراوەیل و سەرچاوەیل هەر وڵاتێگ، وەدەس بارێد.
مادەێ ٢٣
١- هەر کەسێگ ماف کارکردن دێرێد، و توەنێد کارەگەی ئازادانە هەڵوێژنێد یا هەلومەرج دادوەرانە و دڵخوەشکەرێگ ئڕای کارەگەی داوا بکەد و لە ئەگەر بێکاری پشتیوانی لێ بکریەد.
٢- گشتی ئەو مافە دێرن کە بێ دچەوەکی ئڕای کار یەکسان حەقدەس یەکسان بسێنن.
٣- هەر کەسێگ ک کار کەد مافدارە تا دەسحەق دادپەروەرانە و دڵخوەشکەرێگ بسێنێد ک ژیان خوەی و بنەماڵەگەی وە کرامەت و حەیسیەت مڕۆڤاتیەوە دابین بکەد و لە ئەگەر پێویست وەگەرد پشتگریەیل کوومەڵایەتی و ئامرازەیل ترا کامڵەو بوود.
۴- هەر کەسێگ مافدارە تا ئڕای پارێزگاری لە بەرژەوەندیەیلێ وەگەرد کەسەیل تر یەکیەتی درس بکەد و بوودنە ئەندامە یەکیەتیەیلێ ک هەن.
مادەێ ٢۴
هەر کەسێگ ماف شەکەتی دەرکردن، وەخت بێکاری و تەفریح دێرێد و وەتایوەت بایەد لە سات کاری گونجاو و مرەخەسی و ڕووژەیل پشوو دەورەیی وەگەرد سەنن مانگانەی خوەی سوودمەند بوود.
مادەێ ٢۵
١- هەر کەسێگ مافدارە تا ئاست ژیان گونجاوێگ ئڕای دابینکردن لەشساغی و خوەشگوزەرانی خوەی و بنەماڵەی داشتوود و وەتایوەت لە خواردەمەنی، پۆشاک، ماڵ، چاودێریەیل پزشکی و خزمەتگوزاریەیل کوومەڵگایی پێویست سوودمەند بوود. هەر ئێجوورە ماف ئەوە دێرێ ک لە ئەگەر بێکاری، نەخوەشی، کەم ئەندامی، بیوە بوین، پیرمەردبوین یا گشت بابەتەیل ترەک ک وە هۆکارێگ بێجگە لە خواست خوەی نەتوەنێد گوزەران ژیانێ بکەد، لە یارمەتیەیل کۆمەڵگایی سوودمەند بوود.
٢- داڵگەیل و مناڵەیل مافدارن ک لە یارمەتی و چاودێریەیل تایبەت سوودمەند بوون. گشت مناڵەیل، چ ئەوانە ک وە مدوو هاوسەرگیری یا ئەوانە ک بێ هاوسەرگیری پێیا بوینە، ماف ئەوە دێرن ک لە یارمەتی کوومەڵگایی سوودمەند بوون.
مادەێ ٢۶
١- هەر کەسێک ماف پەروەردەبوین دێرێد. پەروەردە و لانکەم پەروەردەی سەرەتایی و بنەڕەتی بایەد وەپەتی بوود. پەروەردەی سەرەتایی زوورەملیە. پەروەردەی تەکنیکی و پێشەیی بایەد گشتگیرەو بوود و کەڵک وەرگرتن لە پەروەردەی باڵا بایەد وە یەکسانی کامل بنریەیدە وەر دەس گشت کەسێگ تا هەر کەسێگ بتوەنێد وەپەی توانا و بەهرەگان خوەی لە لێ سوودمەند بوود.
٢- ئامانج پەروەردە بایەد ئەوزینەکردن گشت لایەنەیل کەسایەتی مرۆڤ و بەهێزکردن لەوەرچەوگردن ماف مرۆڤ و ئازادیەیل بنەڕەتی بوود. پەروەردە بایەد یارمەتی بیەدە فرەترکردن لەیەکڕەسینەوە و قەبوول کردن کەسەیل جیاواز و هەر ئیجوورە دووسی لە ناو گشت نەتەوەیل و گشت ئتنیکەیل یا دینەیل فرەوە بکەد و وە بڵاوکردن چالاکیەیل نەتەوە یەکەوگرتیەگان لە ڕێ پاراستن ئاشتی کومەک بکەد.
٣- باوگ و داڵگ ئڕای هەڵوێژانن شێوەی پەروەردەی مناڵەگانیان هانە نوای کەسەیل ترەک.
مادەێ ٢٧
١- هەر کەسێگ مافدارە تا لە ژیان فەرهەنگی کوومەڵگا بەشدار بوود و لە هۆنەرەیل و وەتایوەت پیشکەفتەیل زانستی و قازانجەگانی سوودمەند بوود.
٢- هەر کەسێگ مافدارە تا لە پشتیوانی قازانجەیل مەعنەوی و مادی بەرهەمەیل زانستی، ئەدەبی و هۆنەری خوەی سوودمەند بوود.
مادەێ ٢٨
هەر کەسێگ مافدارە خوازیار دانان سیستمێگ بوود تا لە بوار کوومەڵایەتی و ناونەتەوەیی، مافەیل و ئازادیەیل وەتریای لە ئێ بانگنامە وە شێوەی کامل دابین بکریەد.
مادەێ ٢٩
١- هەر کەسێگ تەنیا لە وەرایوەر ئەو کوومەڵگایە ئەرکەیلێ دێرێ ک ئەوزینەکردن ئازادانە و گشت لایەنەی لە تێ بتوەنێ بایدە دی.
٢- هەر کەسێگ لە سەپانن مافەیل و سوودگردن لە ئازادیەیل خوەی تەنیا ملکەج ئەو سنوورەیل یاساییەسە ک تەنیا وەئامانج ناسانن و لەوەرچەوگردن مافەیل و ئازادیەیل کەسان تر و ئڕای لەوەرچەوگردن دادپەروەرانەی ئەخلاقی و نەزم گشتی و خۆشگۆزەرانی گشتی لە کوومەڵگایگ دمۆکرات دانریانە.
٣- ئێ ماف و ئازادیەیلە لە هیچ جایگ نەبایە وە دژ ئامانج و چوارچوەیل نەتەوەیل یەکەوگرتی بسەپێنیەن.
مادەێ ٣٠
هیچ کام لە ئامووژگاریەیل ئێ بانگنامە نەبایە ئێجوورە بخوەنریەد ک ئڕای دەوڵەت، جەمعیەت یا کەسێگ دیاریکەر مافێگ بوود ک وەپەی ئەو مافە ئڕای لەناوبردن مافەیل و ئازادیەیل نویسیای لە ئێ بانگنامە چالاکیێگ بکەد و کارێگ وەڕیەو بوەد.
