مناڵ چۊ زوان فێر بووت؟ زوان چەس و ئەڕا زوان داڵگی گرنگە؟ ئارارات یارسان
مناڵ چۊ زوان فێر بووت؟ زوان چەس و ئەڕا زوان داڵگی گرنگە؟ ئارارات یارسان
وەرجە گشت باسێگ و دەسوەپێ کردن باوەت لە وارەی زوان و گرنگی، خاڵەیلێگ ک گرنگە بوەتریەد ئەویش ئەوەسە گ هەر کەسێگ ماف دێرێ وە زوان داڵگی خوەی بۊشێ، بخوەنێ و بنۊسێ و ئیە لە بناخەییترین ماف هەر مرۆڤێگە، بێجگە ئەوە هەتا ئێرەنگە پێناسەی فرەیگ لە سەر زوان ئەنجام دریاس ئەمانێ خاڵ گرنگ ئەوەسە ک ئمڕوو زوان وە جوور بەشێگ لە بیێن و هوویەت یەی کەس چەو وە لێ کریەد و ئەیەر کەسێگ وەگەرد زوان داڵگی خوەی بێگانە بووت ویشن ک ئەو کەسە وەگەرد خوەی بێگانەس تەنانەت زوورم زوانناسەیل هانە سەر ئەو باوەرە کگ زوان داڵگی نە ئەوەیگە رێگر ناوت لە گەشە کردن زوان دۊیم و سێهم، بوودە مدووێگ ئەڕا خاستر فێر بیێن زوانەیلترەگ، ئەمانگ وە مدوو ئەوەیگە هەژموونی و دیکتاتوریێگ گ لە ئێران هەس ماف ئجازەی خوەندن و نۊسان وە زوان داڵگی وە گشت خەقەیل ئی جوغرافیا سەنیاس و هەر ئیە بیەسە مەمەرێگ گەورا ئەڕا کز بیێن زوان خەڵقەیل ژێر دەس و گەشە نەکردن ئی زوانەیلە، چۊیگە تا وەختێگ ک زوانەیل وە شیوەی کەتبی و نۊسریاگ نەوت گەشەی زوانی ئەنجام ناگرێ، چۊگە ئەیەر نۊسین و نۊسریاگ بووت زوان بوودە خاون فاکت و گشت کەسێگ توانێ وەکاریان بارێ ئەڕا فێر بیێن، هاو شیوەی دیرووکێگ ک ئیمە لە سەر خوەنیمن ئەیەر نۊسریاگ نەویاتا ئمڕوو نەتوانستیم بزانیم وەرینمان چە گوزەریاس و چە ئەڕا پەیوەندی گردنیان وە کار بردنە.
زوان سیستمێگ جەرەو دریای ک لە وشەیل، ژومارەیل و نیشانەیل پێک هاتیە ک وە هامێتە کردن ئەوانە توانیەد وەگەرد کەسەیل تر پەیوەندی کەلامی، حسی و وێری بگریەد، سەربار ئەوە، زوان ئەمراز وێر کردن، خەیاڵ و ئەو دویای چالاکیەیل زەینی خوەمانە. زوان و قسە کردن، لە پەروەردەی وریایی، ئستعدادەیل و کەسایەتی کوومەڵایەتی ئیمە، نەخش بناخەیی دێری.
ساختار زوان، هەڵایە لە ناوین گەلان جیاجیای جەهان خاون تایوەتمەندی یەکسانە. گشت مناڵەیل ساق لە وەخت وە داڵگ بیێنیان گیریەن ک ئیە کارێگ گشتی و ئاساییە. یەکمین مەرحەلەی زوان فێر بیێن دەنگ دورس کردنە و لە شوونێ هامێتە کردن دەنگەگان ک لە ناو چەن مانگ یەکم دەورەی کورپەیی مناڵ فێر بوود. هەڵایە لە ناوین ٥ تا ٧ مانگەیی یەمین وشە دورس کریەد یانێ یەکمین وشە ئەڕا مناڵ مانادار بوود. ئەیەر مناڵ وە ناو خوەی بچڕیمنەی ناسێدەی. تمەن ٧ تا ١١ مانگی ئەڕا مناڵەیل دەورەیگ فرە هەستیارە چۊگە مناڵەگان لە ئی سنە ناوین دەنگەیل و وشەیل “جەهان شمول” و دەنگەیل و وشەیل دیار زوان خانەوادەیی ئاشنا بوون و ئەوە لە یەک ترەک جیا کەن.
ئەیەر لە ئی دەورە وەگەرد دو زوان جیا لە یەک ئاشنا بوون هەر دو زوان وە جوور یەک فێر بن ک لە راسیە مناڵ وەگەرد دو زوان داڵگی ئاشنا بوود. لە ١٢ تا ١٨ مانگی یەواش یەواش هامێتە بیێن دو وشە ئەڕا دورس کردن مانایگ (جوور: باوگ، ئاو) پێک تێ. یەی مناڵ عادی لە ئی دەورە، ناو بەین ٣٠ تا ٥٠ وشە فامێد و توانێ ئەوانە وە کار بوەید. لە ١٨ مانگی وە دویا رەستەیل کوڵ ئەڕا پەیوەندی کەلامی وەگەرد نزیکەیلیان تێدە ئارا. مناڵ هەڵایە لە سن ٢ تا دو ساڵ و نیمی قسە کردن دەسوەپێ کەید. لە دەسپێک وگەرد خوەی قسە کەید و لە شوونێ وەگەرد کەسەیل ترەگ. چویگە لە ئی دەورە یەواش یەواش ناسنامەی تاکەکەسی و کەسایەتی جیا لە یەک، ئەو سازیەد.
مناڵەگان ئەڕا قسە کردن لە سێ مەرحەلەی دیار گوزەرن، لە یەکم مەرحەلە گردن دەنگەگان لە چواردەورەس، لە دوێمین مەرحەلە دەرونی کردن ئی دەنگەیل جیاجیاس ک لە رێ ئەعساب حسی شنەفتن، دیێن و تەنانەت لەمس کردن، چوودە ناو سیستم عەسەبی ناوەندی یانێ نوخاع و مێژگ گ لە بەشێگ لە مێژگ جێ گرێ و وە ئسپایی مانادار بوود. ئی مەرحەلە وە پێ ویشن قسە کردن، مەرحەلەی سێم قسە کردن دەرونی وە پێ وێشن کە فورم دەیشتێ بوودە هاتنە قسە یا قسەکەر.
تونی و چۊنیەتی گوزەریان لە ئی مەرحەلەیلە گرێ دریاسە مدووەیل جیاجیایگ، وە جوور نەخش داڵگ و سیستم پەروەردەی ئەو، هەژاری یا سەرچاوەی زوانی و فەرهەنگی خانەوادە، مدووەیل ئرسی یا چواردەور وەرجە لە داڵگ بیێنێ، یەی زوانە بیێن یا چەن زوانە بیێن خانەوادە و بازنەی کوومەڵایەتی چواردەور مناڵ، هەروەیجوورە رادەی پەیوەندی رووژانە وەگەرد مناڵ فرە کارێگەرە ئەڕا فێر بیێنەیل دەسپێک.
پسپووڕەیل زوان ناسی لە وانە نوام چامسکی ها سەر ئەو باورە ک مناڵ ئایەم، خاون ئستعداد داڵگی زوان ئامووژیە. ئی فیلسوف و زانا لە بان سیستم تعبیە شده زوان ئامووژی مناڵەیل جەخت کەید ک مناڵەیل وە شیوەی فیزیکی و رەوانی خاون سیستمەیل زگمامی هەن ک رێ خوەشکەرە ئەڕا زوان ئامووژی ئەوان.
ئی هاز ئرسیە دەسمیەتی مناڵ دەید تا زوان چواردەور خوەی فێر بوود، دەرونی بکەید و وەپێ مانا بیەید. فێر بیێن زوان دەسپێگ لە پەیوەندی هەمیشەیی وەگەرد داڵگ لە رێ دەماسکنی کردن و لە شوونێ لە قسە کردن خانەوادە، مەدرەسە و کوومەڵ، لە رێ دەماسکنی کردن و پەروەردە ڕاس وەرە وەرە و وە دەسمیەتی سیستمەیل فێرکار لە سەر ئەساس ئەنام و سزا، یای گرن.
لە ئێردا پرسیارێگ تێدە ئارا ئەویش زوان داڵگی و پەیوەندی وەگەرد مێژگ، ئەڕا چە زوان داڵگی گرنگ هەس و چ پەیوەندێگ وەگەرد گەشە کردن مێژگ و کەسایەتی دێرێ؟ مەڵاژێ و مێژگ مناڵ لە یەکمین ئورگانەیل گیانن ک گەشە کەید و قەیاس ئەو لە وەخت لە داڵگ بیێن، هەڵایە نیمەی قیاس گشت گیان هەس، چۊگە رێ گەشەی مناڵ لە بان وەرەو خوار و لە ناو وە دەیشتە، پەس مەڵاژێ و دڵ یەکمین بەشەیل گیانن ک گەشە کەن و ئی تەکاموڵ و گەشە لە ساڵەیل دەسپێگ فرە تونتر و هەستیارترەگە چۊگە مێژگ مناڵ لە چەو بەشەیل ترەگ گیان گەشەی فرەفرەیگ دێرێ، فرەتر ئامادەی گردن و دورس کردن وێنەیل زەینی دێرێ. لە وەخت لە داڵگ بیێن، مێژگ مناڵ یەک چوارم گەشەی سرۆشتی خوەی کردیە و لە دو ساڵی ٥٠٪ گەشەی سرۆشتی خوەی نایەسە پشت سەر و لە ٧_٨ ساڵی دەور وەر ٩٠٪ یەک گەورا ساڵ گەشە کردیە و لە نەجەوانی وە گشتی گەشە کردیە یانێ وە وەزن ١٣٥٠_١٥٠٠ گەرەم رەسیە. مێژگ مناڵ لە دەوران کورپەیی، لە بیلیونەیل نورون مێژی پێک هاتیە. پەیوەندی گەشەی مێژگ مناڵ وەگەرد توواناییەیل زەینی و زوانی پەیوەندیگ یەکگردێ دێرێ یانێ هەر دوانیان وەگەرد یەک گەشە کەن، وە ئی مانا ک گەشەی یەکێگیان ناودە مسەوەو گەشەی ئەوەگەی ترەگ، بەڵکێ پەیوەندی هەر دوانیان لە بان ئەوەگەی ترەگ، یەی پەیوەندی “کارگەری و ئاسەوار” دو لایەنەس نە پەیوەندیگ مدوو و مەعلول، یانێ ئیەیگە گەشەی مێژگ و پەیوەندی ناوبەین نورونەیل مێژگ لە بان گەشەی زوان ئامووژی دەسمیەتە و فێر بیێن زوانیش یەی جوورێگ دەسمیەتی دەید ئەڕا گەشەی مێژگ و تووانایەیل هووشی و توواناییەیل فێر بیێن مناڵ.
لە وێنەی شومارەی یەک گەشەی سنی مناڵ لە پەیوەندی وەگەرد گەشەی پەیوەندیەیل سلولەیل مێژگ لە دەوران کورپەیی نیشان دەید. توانیم وە رۊنی بوینیمن ک پەیوەندیەیل ناوبەیل سلولەیل مێژێ مناڵ لە دو ساڵی دەسپێگ ژیانێ فرە تون و تەکاموڵی و رۊ وە جەڕەوخواردن چوود. پەیوەندیەیل نوورونی مێژگ مناڵ لە وەخت وە دی هاتنێ_یەک مانگی_سێ مانگی_یەک ساڵ و نیمی هەس، لە دو ساڵی ک ئومر قسە کردن تێ، ئی گوورانکاری فیزیکیە وەگەرد گووڕانکاری نوورونی، کردار مێژگیش گووڕیەد.
وەروڵا بیێن بازنەی وشەگان، وێر کەلامی، فامین ماناگان و وەکار بردن وشەگان لە نیشاندان چالاکیەیل زەینی و ئاست و هەست، لە پەیوەندی کەلامی و کوومەڵایەتی وەگەرد دەوروەر لە ژێر کارێگەری گەشەی مێژگ هەس و هەر چ مێژگ و سیستم ناوەندی ئەعساب گەشە کەن، مناڵ لە ماڵ، باخچەی مناڵەیل و خوەندنگایش خاستر فێر بوود و لە بان وێر، حسەگانێ و پێداوستیەگانێ زاناتر بوود و ئەوانە فرەتر و خاستر لە کونترول گرێ و چوارچوەی دیاری کەید، ئی فێر بیێنەیل نووە، بەش خوەی گەشەی مێژگ و چالاکیەیل زەینی مناڵ و هووش گشتی و تاکەکەسی ئەو تەکاموڵ بوود.
ویگوتسکی نیشان دەید ک فێر بیێن وشە وە مناڵ دەسمیەت دەرە ئەڕا ئەوەیگە لە زەین خوەی وە وشەگە مانایەیل جیاجیایگ بیەد، جوور ئیە ک مناڵ وشەی داڵگ یا داڵگە فێر بوود مانایەیلێگ جوور گەرما، خواردن، ئارامش، لالایی و تەنانەت خەویش لە زەین ئەو سازیەد و وە کار بریەد.
ئی مانایەیلە لە مێژگ درێژخایان مناڵ، ڕی خوەش کەرە ئەڕا وێر کردن، خەیاڵ، چالاکی و هووش ک لە هامێتە بیێن کوومەڵایەتی و چواردەور ژیان مناڵ نەخش بنەڕەتی داشتۊ. ئی پروسە کەم یا فرە لە کەسەیل کووچ کردێ و دۊرخریاگ لە میلکان خوەی ک چوودە ناو فەرهەنگ و چوارچوەی زوانی جیاوازیش رۊ دەید.
کووچ کردیەیل و دۊرخریاگەیل خەلقەیل ئێران لە ئەورۆپا و ئامریکا وەگەرد ئی جوور تەجروبەیل هاوشیوەیگ رۊوەرۊ بوون، ئەوانیش ئەڕا وەڕێوەبردن ژیان و پەیوەندی کوومەڵایەتی، دەسپێگ وشەیل نوو ئنگلیسی، فەرانسەیی و … فێر بن و وە ئەوانە مانا دەن، هەر چێ بازنەی ئی وشەیلە فرەتر بوود کەس لە هامێتە بیێن دووارە وەگەرد فەرهەنگ و زووان نوو ئامادە تر بوود و دەوران بێ همێدی و تەنیایی کوڵتور کەید، چۊگە زوان لە گرنگترین توخمەیل پێکهاوردن وێر کردن، پەیوەندی کوومەڵایەتی، فەرهەنگی و ژیانیە.
زانایەیلێگ ک لە بان مێژگ و زوان و پەیوەندی ئی دوانە مینەوانی کردنە وە دەساوەیل نووێگ رەسینە، ئی گرووپ مینەوانەیلە وە ئەوە رەسینە ک زوان داڵگی یا زوان یەکم، بەش جیاوازێگ لە بەش بان مێژگ داوڕ کەید و ئەو بەشە لە مێژگ ک ناوەند پەروەردەی زوان داڵگی بوود، لە پەیوەندی وەگەرد لەتمەیل مێژگ پایارترەگە. زوان دوێم لە بەش ترەگ لە بەش بان مێژگ جێ گرێ، پەس لەتمەیل مێژگ بوودە مەمەر وە ئارا هاتن پەژارەی قورس لە یەکێگ لە ئی زوانە. لە سەکتەیل مێژگ، لەتمەیل دریای لە بەش زوان دۊم فرەترە و زوورم کەسەیل لەتمە دی لە دەسپێگ هازەیل زوان دۊم وە دەس دانە و لە وێرێ بەن، لە وەختێگە هەمرای توانێ وە زوان داڵگی خوەی قسە بکەید.
بڕیگ لە دەرونناسەیل مناڵ لە ئیە چینەسە نواترەگ و سەڵماندنە ک زوان داڵگی لە دەوران سێم دوگیان بیێن وە تایوەت لە ناو بەین هەفتەیل بیست و چوارم تا وەخت وە دی هاتنێ دەسوەپێ کەید چۊگە گ مێژگ جەنین لە ئی دەورانە توانێ وە دەنگ داڵگ کوالیتەی دەنگەیل چواردەور داڵگ هەڵوێست نیشان بیەد. دوکتور نێلسون و هاوکارەگانێ لە ساڵ ٢٠٠٦ و ٢٠١١ وە لکانن ١٢٨ ئلکترود نازک و هەستیار، لە میژگ مناڵ نوو لە داڵگ بی، شەپووڵەیل مێژگ ئەوان لە ژێر مێنەوانی ورد خوەیان گردن و دین ک مناڵەیل کورپە، دەنگ داڵگ لە دەنگ کەسەیل ترەک جیا کەید و تەنانەت ئی مناڵەیلە لە خەویشە ئیجوور کاردانەوەی مێژگ نیشان دەن، وە لە وەرچەو گردن ئەوەیگە مێژگ مناڵ وە ١٠٠ بیلیون سلول ئەسەبی تەنیا یەک چوارم یانێ ٢٥٪ گەشەی خوەی کردیە ئەمانگ هەمرای نوخاع بەشێگ لە کار مێژێ ئەنجام دەید و کردارەیل جیاجیای مناڵ رێکخستن کەید.
دەرونناسەیل ژاپونییش تەفرەنج ئی دیاردە گردنە و لە ئەوەیشە چینەسە نوا و ویشن ک لە دەوران بارداری دەنگ موسیقی ئارام، قسەکردن وە نەرم داڵگ وەگەرد جنین، چیرووک خوەندن و لالایی ئەو، لە بان سیستم ئەسەبی-مێژێ منال کارێگەری دێرێ و یەکمین پەیوەندی داڵگ و مناڵ تێرێدە ئارا، ک رێ خوەشکەرە ئەڕا پەروەردەی زوان داڵگی و فێر بیێنەیل ترەگ لە بانان.
زوان فێر بیێن مناڵەگان ٥ بەش لە خوەی گرێ ک لە بان یەکترەگ کارێگەری دێرێ: گووش گردن، فامستن”دەرک کردن”، قسە کردن، خوەندن، نۊسان.
شنەفتن و گووش گردن لە مانگەیل پەنج و شەش بارداری دەسوەپێ کەید و لە وەخت لە داڵگ بیێن تا ١٨ مانگی ئەو باقی حسەگان تیەنە دەسمیەت دان مناڵ، جوور نمونە لەمس کردن، خواردن، بوو کردن و تەنانەت دەماسکنی کردن داڵگ، نورونەیل ئەسەبی ک لە گشت گیان وڵا بینە، جموجۊلەیل حسی گرێد و وە سورعەت (١٠٠ متر لە سانیە) ئەوانە لە رێ سیستم وەرفراوان تۊر ئەسەبی، وە شیوەی شەپووڵەیل ئلکتریکی و لە شوونێ وە شیوەی شیمیایی، یەکم ئەڕا نوخاع یا بەش بایامی شکل مێژگ مناڵ و لە شوونێ ئەڕا بەش خوارین مێژێ رەسنێ و بوودە سەوەو کاردانەوە نیشان دان ئاتفی و ئحساسی مناڵ بوود. لە دەسپێکەیل ١٨ مانگی بەشەیل ناوین مێژێ و وە تونی پەردەی بانین مێژێ گەشە کەن و پەیوەندیەیل نورونەیل مێژگ فرە و فرەتر ئەنجام گرێد. زەخیرە کردن ئی هەستەیلە وە ئسپایی دەسوەپێ کەن و مناڵ لە ٥ مانگی ناو خوەی شناسێ و لە یەی ساڵی هەڵایە ٥٠ وشە و لە ٢ ساڵی هەڵایە ٢٠٠ وشە لە مێژێ خوەی زەخیرە کردیە ک ئی وشەیلە زوورمیان لە زوان داڵگی مناڵ و لە پەیوەندی فرە وەگەرد داڵگ یا ک نزیکەیل مناڵ، فێر بیە.
لە ئی دەورانەس ک بنەوای زوان فێر بیێن مناڵ دەسوەپێ کەید و منال لە پەیوەندییەیل وەردەوام وەگەرد داڵگ دەنگ سازین لە داڵگێ دەماسکنی کەید و ئەوانە وەگەرد یەک هامێتە کردیە و دەنگەیل مانادارێگ سازێد. گشت ئی پروسە ئەوجوورە ک دەرونناس ناودار ویگوتسکی روسی وێشێ، لە جەم خانەوادە، لە پەیوەندی وەردەوام مناڵ-داڵگ سازیەد و پەروەردەی زوان داڵگی فێر بوود. یەکم یەی دەنگ، دوایی دو دەنگ، چەن دەنگ و دەس ئاخر وشە و مانا دایێن وە وشە و ماوەیگ لە دۊیای ئیانە هامێتە کردن دو یا سێ وشە وە بێ فعل/کردار ئەڕا رەسانن مانایگ جێ کەفێ. لە دەوروەر ١٨ مانگی یا کەمێگ کەمتر، یەکمین رەستەی رێک و پێک تێرێدە سەر زوان و منال وە ئسپایی چوینیەتی وە کار بردن و هامێتە کردن رەستەگان ناسێد، شێوەزار و زار داڵگی لە ناو فەزای دەماسکنی-پەروەردەیی خانەوادە فێر بوود و قوڕێ و سیستم دەنگ سازین خوەی وەگەرد ئەوان رێک خەید.
هەفتا تا هەشتا دەرسەد مینەوانیەیل بالینی و ژینگەیی دەروون ناسەیل مناڵ ئیجوورە دیار بیە ئەڕایان ک یەکم وشەی وەکار بریای لە فەرهەنگەیل و زوانەیل جیاجیا وشەی داڵگ بیە نە باوگ، چۊگە ک داڵگ فرەتر لە هەر کەسێگ وە مناڵ نزیکترە و ئەیەریش باوگ ئەو جوور نەخشێگ داشتیوی یەکم وشە وە باوگ دەسوەپێ کەید.
لە سێ ساڵی وەرەو بان، مناڵ وەگەرد شیوەیل قۊل زوان ئاشنا بوود و چۊنیەتی وەکار بریان وشەگان و رستەگان فێر بوود و پا لە هەسار خانەوادە نەیدە دەیشت. گوزەریان لە هەسار خانەوادە وە دەیشت خانەوادە، چیێن وە شوون مناڵەیل و خوەندنگا، لە هەستیارترین گووڕانکاری دەیشتایی کوومەڵایەتی و پروسەی کوومەڵایەتی بیێن مناڵ و ناسنامەیی خوازی مناڵە، ئەمانێ ئی رەد بیێنە گاجارێگ بوودە گیچەڵ، ئەویش لە وەختێگ تێدە ئارا گ چوودە ناو هەسارێگ لە زوان ترەگ و خوەی بێگانە دۊنێ.
گیچەڵ ئەو وەختە دوئەوقەرە بوود ک مامووسا یا دەسمیەت دەر مناڵ، وەگەرد فەرهەنگ و زوان مناڵ بێگانە بوود و پەروەردەیل پێوست ئەڕا ئاسانتر و خوەشتر کردن ئی رەوش سترس زا نەیاشتیۊی ک لە ئیجوور وەختێگ مناڵ، لە هەسار تازە دڵ نگەران و لە سەر پەروەردەی زوان دۊێم، سمج و تەنانەت فەراری بوود.
دەروون ناسەیل و زوان ناسەیل جەخت کەن ک لە دو سێ ساڵی یەکم ژیان، انعطاف پذیری مێژی مناڵ ئی دەرفەتە تێرێدە ئارا تا چەن زوان وەگەرد یەک و وەیەک قەیاس فێر بوود.
ئەنجومەن تەوانایی شنەفتن، قسە کردن و زوان ئاموزی لە ئامریکا وە ئی ئاکامە رەسیە ک مهارت لە ئامووزش زوان دوێم و سێم، وەختێگ فێر بوود ک مناڵ لە پەروەردەی زوان یەکم وە “مهارت نسبی” رەسیوی. یانێ پەروەردەی دەنگەگان، وشەگان و جوملەگان لە زوان یەکم بزانێ و ئیە خوەی دەرفەت خوڵقنێ ئەڕا پەروەردە بیێن وە زوان دوێم.
بایس لە ئێردا جەخت بکەیم ک پروسەی زوان فێر بیێن لە پەیوەندی تەنگاوتەنگ وەگەرد دیاردەی کوومەڵایەتی بیێن مناڵ و پروسەی فەرهەنگی بیێن ئەو هاورێ هەس و ئەیەر جموجۊلەیل هەسار زوان بۊچک بکریەد پروسەی زوان فێر بیێن وشەیل فرەیش بۊچک بوود، یانێ هۊچ مناڵێگ لە هەواوە زوان فێر ناود، زوان فێر بیێن وە تایوەت زوان دوێم و سێم لە تکست کوومەڵگا، رۊوەروۊبیێن رووژانە ئەڕا چارەسەری گیچەڵ و خوەی جێ دایێن و هاوسەنگی وەگەرد نیازەیل کوومەڵایەتی فێر بوود.
مینەوانیەگان پۆلاگ و هاوکارەگانێ ئەو نیشان داس ک گەشەی مێژگ مناڵ و پەیوەندی سلولی بەشەیل ٤ گانەی مێژێ لە دەوران مناڵی یانێ تا سێ ساڵی فرە حەساسە و زۊ زۊ گەشە کەن. بێ بەش بیەیل حسی وە مدوو هەژاری فەرهەنگی-پەروەردەیی و ئابووری، سەوەو بۊچک بیێن گەشەی کورتکس مێژگ بوود و لە تەواناییەیل زەینی و فێر بیێن مناڵەیل بوشایی دورس کەید و بوودە بایس وە دویاکەفتگی، یا شایەدیش ئیە وەیجوورە ناوێ بوەیم، هەژاری فەرهەنگی، ناتەوانی زوان لە خوڵقانن مانایەیل نوو، مدووێگ بوود لە نارسایی وێر کردن و خوار بیێن دەسکەفت هوشی کەسەگان یەی کوومەڵگە، نەخش بناخەیی داشتیوی.
ئەیەر بایمن و کوو باوەتەگە بخوازیم لە کووتایی بنۊسیمنەی، وە پای دەستکەفتەیل زانستی و کرداری و ئازمایشگایی پشت سەر یەک گ لە وەر دەس هەس، پەروەردە وە زوان داڵگی لە ناو خەڵقەیل جوغرافیای ئێران نوقسانە وە شیوەیگ زانایانە و ئانقەس وسیاس. پەروەردەی زوان یەکم ک بناخەی فێر بیێن زوان رەسمی و زوان ناونەتەوەیی بوود، لە هەمان دەوران مناڵی دەرجا کوتێ و هۊچ وەخت وە پلەی بانتر فێر بیێن زوان یانێ خوەندن، نۊسان و نۊسیاگ نەرەسیە. زوانەیل کوردی، ئازەری، بەلوچی، ئەرەبی، ئاسووری و … لە ئاست شەفایی یا شنەفتن مەندنە و کەمتر وە خوەندن و نۊسان و دورس کردن وێر رەسینە و ئی زوانەیلە رێبان ژیان و خوڵقانن زوانی و پایاری فەرهەنگی وە دەس دانە و رێ تاویان لە زوان فارسی دێرن چن، بایستەس وە پشت بەستن وە دەستکەفتەیل ورد زانستی، ئەڕا ئی تراژدیە ک بیەسە بایس بۊچک بیێن فەرهەنگەیل ترەک، جواوێگ و رێکارێگ خاس ئەڕای بۊنریەدوە.
دەسەڵاتدارەیل جوغرافیای ئێران چ لە دەوران پاڵەوی و چ لە دەوران جمهوری ئسلامی، وە یانکەی تەمامیەت ئەرزی، قەتیس کردن نائادڵانە و جیاکارانەیگ لە حەق ئی زوانەیلە پەیرەو کردیە، لە لای ترەک وەزارەت پەروەردە و فێرکاری رژیم ئێران لە جیایەتی کیشان داوان وە سەر گشت مناڵەیل و زوانەیل و ئەرک سەرەکی خوڵقانن تاک وێرکەر و فەرهەنگی، وە شیوەیلێگ بیەسە مدووێگ ئەڕا کز بیێن و بۊچک بیێن زوانەگان.
سەرچەم: کووار خاوەنکار
