خوەی کوشی لە جەهان، ئێران و رووژهەڵات کوردستان، ئیلام ناوەند خوەی کوشی لە جەهان
مەسئەلەی خوەی کوشی لە رووژهەڵات کوردستان توانیەد لە نووڕین دیرووکی، سیاسی کوومەڵایەتی، فەرهەنگی، سیاسی و ئقتسادی شی بکریەد و رووژهەڵات کوردستان کردیەسە دو کوومەڵگا، یەکێگێ کوومەڵگایگە ک لە دەیشتوە کریاسە ئاماج و لە ژێر هەژمونی خوەی قەرارێ داس و بێ هورمەتی وە ئنسان کورد کەید و خوەی راسەکانی(کورد) لە ئەو گردیە، کوومەڵگای تر ئەوەسە ک فشار لە داخلە، ئەندامەیلێ کیشاسە ژێر هەژمونی خوەی و ئیەیشە هەڵەوگەردێ ئەڕا عونسرەیل، بافت، ساختار دیرووکی، فەرهەنگی و کوومەڵایەتی کوومەڵگای کورد.
وە شیوەی تر توانیەد بۊشیەد ک زەین (ذهن)داگیرکریاگ کورد، زەینەیل خوەی داگیر کردیە، کوومەڵگایگ ک لە گشت بەشەیلێ لە خانەوادە و ئامووزش و پەروەرش گردیە هەتا ساختارەیل گەوراتر، تویش عونسر ئستبدادە. لە خانەوادە و ئامووزش و پەروەرش وە جاران سەرکوت بیە و لە ساختارەیل گەورای کوومەڵگا رەوشەگە خەراوترە، ک وە ئی شیوە رووژ لە شوون رووژ ژیان سەخت و سەختر بوود. خوڵقێنەری، نەوئاوەری و دەسپێشخەری لە بناخە خەفە کریەد، رخنە گر بیێن جوورێ ترەک لە ژیان کردنە ک ئەویش وە قەیمەت گیان کووتایی تێ.
لە باوەت ئەوەیگە ئایا خوەی کوشیەگان توانیەد وە جوور شەخسی ناو بووڕیەد کوومەڵناسەیل لە سەر ئەو باوەرن ک ئەیەر لە ناو ساڵێگ لە شارێگ یەک یا چەن گلە خوەی کوشی بوود توانیەد ئەوە گڕی بێریەدە گیچەڵەیل شەخسی و رەوانی، ئەمانێ ئەیەر فرەتر لە ٥٠ یا ١٠٠ کەس ئقدام وە خوەی کوشی لە ساڵێگ ئەنجام بگرێ ئیە گرێ دریاگ مەسئەلەیل گشتی و عمومیە و ئیە لە وەختێد تێدە ئارا ک مەردم یەک کوومەڵگا وە ئەوە بڕەسن ک ئەرزشەیل کوومەڵایەتی “مردن و ژیان” ئەوان لە وەرچەو ناگریەد و وە گشتی لە ژێر هەڕەشە قەرار گردیە ک مەسئەلەی خوەی کوشی وە جوور گیچەڵ کوومەڵایەتی بایس چەو وەلێ بکریەد.
وە پای گوزارشەیل سازمان بێداشت جەهانی ساڵانە لە جەهان ٨٠٠ هەزار کەس وە خاتر خوەی کوشی گیانیان لە دەس دەن، ک لە سەد هەزار نەفەر ١١ تا ١٢ کەس وە خوەی کوشی گیانیان وە دەس دەن. لە هەر ساعەت ١٩ کەس خوەی کوشی کەن یانێ لە هەر ٤٠ سانیە یەک کەس خوەی کوشی کەید. لە ساڵ ٢٠١٩ لە بەین وڵاتەیل لیتوانی ، روسیە لە ئروپای رووژهەڵاتی، گویان لە ئامریکای باشووری و کورەی باشووری لە ئاسیا لە بەین وڵاتەیلێگ جێ گردنە ک فرەتەرین خوەی کوشێ لە ناویان تومار کریاس و ئێران وە مەیانگین چوار و یەک دەهوم خوەی کوشی لە ١٠٠ هەزار نەفەر لە روتبەی ١٤٢ جەهان جێ گردیە و ساڵیانە فرەتر لە ٤ هەزار کەس لە ئێران خوەی کوشی کەن. ک ئی روتبە و ئامارە وە مدووەیل دینی، فەرهەنگی و ئەمنیەتی ناتوانێ جێ باوەر بوود، وە جوورێگ لە ناوبەین ئامارەیل سازمان پزشک قانونی و ئامار ئێلام کریاگ لە لایەن نیرو ئنتزامی رژیم جیاوازی فرەیگ هەس، هەروەیجوورە وە مدوو گووڕانن گیان وە دەس داگەیل خوەی کوشی وە سوزیان، کەفتنە خوار لە بەرزایی و رویداو هاتن و چیێن ناتوانیەد ئێلام بکریەد ک ئی ئامارەیلە لە لایەن رژیم ئێران راسە.
لە ئیران سەربار ئەو سانسور و دەسکارێگە ک لە ئامارەیل ئەنجام گرێ ئەمانێ دو خاڵ، یەکێگێ جەوان بیێن خوەی کوشی و دوێمی قەیرانی بیێن رەوش خوەی کوشی لە ژمارێگ لە ناوچەیل رووژهەڵات کوردستان جێ فکر کردن و وەرچەوە. ئامار جەهانی ئەوە ویشێ ک خوەی کوشی کەسەیل فرەتر لە ٧٠ ساڵ ٣ بەرابەر فرەتر لە جەوانەیل ١٥ تا ٢٤ سالە، ئەمانێ لە ئێران و تایوەت لە رووژهەڵات کوردستان جەوانەیل ٧٠ دەرسەد فرەتر لە کەسەیل پیر دەس دەنە خوەی کوشی، لە لایترەک ئامار خوەی کوشی ئوستان ئیلام هەڵایە ٧١ کەس لە ١٠٠ هەزار کەسە ک ١٦ بەرابەر مەیانگین ئامار ئێرانە و دو بەرابەر فرەتر لە ئامار لیتوانی کە فرەترین خوەیکوشی لە ئاست جەهان دێرێ.
لە بارەی ئامار خوەی کوشی لە رووژهەڵات کوردستان تەنیا و تەنیا ئامار خوەی کوشی ئوستان ئیلام لە وەردەس هەس و لە سەر ئەمارەیل شار و ئوستانەیل ترەگ رووژهەڵات کوردستان هیچ ئامارێگ لە وەردەس نیە ک ئەویش لە چەوێگ ئەمنیەتی و کوومەڵایەتی لە لایەن ناوەندەیل رژیم ئێران نووڕیەدە پێ، ئامارەیل ئێلام بی لە پارێزگای ئیلام وە جووڕێگە ک وە ناوەند یا پایتەخت خوەی کوشی و خوەی سوزانن جەهان وە حساو تێ ک ٧١ کەس لە مەیانگین ١٠٠ هەزرا کەس خوەیکوشی کەن.
کۆمەڵناسەیل و چالاکەیل رووژهەڵات کوردستان لە سەر ئەو باوەرەن ک خود ناوەندەیل ئەمنیەتی و دەوڵەتی گیچەڵێگن ئەڕا نواگیری لە پەیا کردن رێ چارە ئەڕا ئی مەسئەلە و وە شیوەیگ دێرن پەرە دەنە وەروڵا بیین لەتمەیل کوومەڵایەتی و فرە جاریش نواگیری کردن لە وەڕێوەچیێن مینەوانیەیل کوومەڵایەتی ئەڕا پەیا کردن رێ چارە و کەم کردن گیچەڵ خوەی کوشی لە رووژهەڵات.
کوومەڵناسەیل لە رووژهەڵات کوردستان ئشارە وە نەوین ئامار دورس ئەڕا ئێلام راس مەیانگین سنی کەسەیلێگ ک خوەی کوشی کردنە و وە پای ئامارەیل ئیسەیی مەیانگین فرەتەرین خوەی کوشی لە بەین ١٥ هەتا ٢٩ ساڵ ئێلام کردنە ک فرەتر ئەوانە ژنن، ئامارەگان ئەوە نیشان دانە ک خوەی کوشی لە تەبەقەی کوومەڵایەتی خوار فرەترە ک وەزعیەت ماڵی خەراوێگ دێرن، هەروەیجوورە ئێرەنگە میانگین سنی کەسەیلێگ ک دەس وە خوەیکوشی دەن کەمتر بوود و وە مەوج سێم خوەی کوشی ناوێ بەن ک مەیانگین سنیان لە ١٥ هەتا ٢٠ ساڵە ک لە ناو ساڵەیل وەرین نمونەیل فرەیگ لە خوەیکوشی لە ناوبەین نەوجەوانەیل ژێر ٢٠ ساڵ ئەنجام گردیە و ئیە زەنگ خەتەرێگە ئەڕا کوومەڵگا.
ئامارەیل گرێ دریاگ وە رەوش کوومەڵایەتی و ئقتسادی لە رووژهەڵات کوردستان باس لە نەوین تەوسەعە، رەفا کوومەڵایەتی و ئقتسادی کەید و لە رادەیل خوار جەدوەل جێ گرن و وە پای نەزەریەگان یەکێگ لە مدووەیل ئەسلی مەسئەلەیل کوومەڵایەتی لەوانە خوەی کوشی، رەوش ئقتسادی خەراو، بێکاری و فەقرە.
کۆومەڵناسەیل رووژهەڵات کوردستان لە بارەی نەخش ئاموزش و پەروەرش ویشن ک ئاموزش و پەروەرش وە پای گوفتمان و ئیدئولوژیەیل ترەگ وە سەر کوومەڵگای کوردی داسەپیەد و ناتوانیەد چەوەرێ ئەوە بیمن ک چوارجوەی فکری کوومەڵگایەل کوردستان شی بکەید. ک لە ئێردا خاڵ بەرعەکس مەسئەلەیل کوومەڵایەتی گردیەسە وەر یانی شاردن و مەخفی کاری و بیەسە هەوشێگ ئەڕا فرەتر کردن ئنحرافەیل کوومەڵایەتی خوەندکارەیل بیە. توانیەد ئەوە بۊشیەد ک کارکرد ئیسەیی ئامووزش و پەروەرش لە کوومەڵگا، هاوردنە ئارای نائومێدی و خوەی بێگانەگی لە ناوبەەین دانش ئاموزەیلە.
یەکێ ترەگ لە ناوەندەیل و موئەسسەیل وە رۊمەت زانستی ئەڕا مەسئەلەیل کوومەڵایەتی و چارەسەری ئەوان، زانستگایەیل رووژەهلات کوردستانە ک بایس لە چوارچوەی رەوەند داخواز و مینەوانی کردن لە سەر مەسئەلەیل کوومەڵایەتی چالاک بن وە پێچەوانە بینەسە بونگاێگ ئەڕا وڵا کردن دەسەڵات، کەسب دەرئامەد، فرەکردن خوەندکار، نەوین شایستە سالاری و رزومە سازی خەریکن .
کوومەلناسەیل رووژهەڵات کوردستابن لە سەر ئەو باوەرەن ک ئەڕا کەم کردن یا رێچارەی مەسئەلەیل کوومەڵایەتی بایس لە ساختارەیل دیرووکی، کوومەڵایەتی، ئقتسادی و سیاسی کوومەڵگا گووڕانکاری بایدە ئارا، فاسلە جووراوجوور کوومەڵایەتی لە ناوبووریەد و نزام پیاسالار و دژ ژن لە ناو کوومەڵگا لا بووریەد، هەروەیجوورە گیچەڵەیل کوومەڵایەتی چارەسەر بکریەد و فەزا ئەڕا چالاکەیل واز بکریەد.
رێکخەر: ژیران رۆژەف
هەڵگەردان: ساسان مێهرابی
