دۊەتەیل کار لە تەیران؛ هەڵگەردان: ساسان مێهرابی
دیاردەی مناڵەیل کار یەکێگ لە باوەتەیل کوومەڵایەتیە ک لە ناو چەن ساڵ وەرین کەفتیەسە وەر چەو و لە ژێر مینەوانی قەرار گردیە ئیە لە وەختێگەس ک فرە جار ئی مینەوانیەیلە لە چوارچوەی پشت گووش خستن دۊەتەیل کار ئەنجام گردیە.
لە ڕۊ چارەسەری گیچەڵ و کیشەیل کوومەڵایەتی لە ژیان شاری، وە تایوەت لە وڵاتەیل ڕۊ لە گەشە جوور ئێران، دیاردەی مناڵەیل کار لە خیاوان جوور، دیاردەیگ کوومەڵایەتی نووڕیەدە پێ، ک لە ئەوردا سەربار داشتن سن کەم، مناڵەیل لە خیاوان خەریک کارن. وە پای تاریف سازمان نەتەوەیل یەکگردێ ئەو بەشەی مناڵەیل چ دۊەت و چ کوڕ ک خیاوانەگان ئەڕا ئەوان بیەسە شوون خەفتن و دەرهاوردن بژیوی ژیانیان و وەگشتی گەورە ساڵێگ وە لێیان پشتیوانێ ناکەید، مناڵەیل کار وە حساو تیەن.
گەوراتەرین مدووێگ ک بوودە مەمەر دورس بیێن مناڵ کار گیچەڵ ئقتسادیە ک ئیە رێ خوەشکەر هاتن مناڵ وە رەوشێگ خەتەرناکە. مناڵەیل کار نەتەنیا لە ئەسلی ترین ماف خوەیان جوور پەروەردە، بێداشت و تەغزیەی خاس بێ بەشن، بەلکێ بیێن درێژخایان مناڵ لە خیاوان، ئەوان لە ئەگەر لەتمەیل جیاجیاێ لە بوار جسمی، زەینی، رەوانی و کوومەڵایەتی جێ دەید و بوودە بایس دۊر بیێن ئەوان لە فەزای پەروەردەی بنەماڵە، ک ئی باوەتەیلە توانێ سلامەتی جسمی، رەوانی، گەشەی ناسین و پروسەی کوومەڵگە ناسی ئی مناڵەیلە وە چالش بکیشێد.
ئاکام مینەوانێگ ئەوە نیشان داس ک مناڵەیل کار لە شار تەیران سێ بەشە و لە مناڵەیل ئێرانی، مناڵەیل ئەفغان و مناڵەیل ئێرانی-کاولی خولاسە بوود. هەر ئی جیاوازیە بیەسە بایس جیاوازی رەفتار و هەڵسوبنیش لە بەین مناڵەیل کار خیاوان، ک زوورمیان لە ژێر کارێگەری جیاوازیەیل فەرهەنگی، نەتەوەیی و هەر وەیجوورە تایوەتمەندی ژیان بنەماڵەی و کوومەڵایەتی ژیان ئەو مناڵەیلە پێناسە کریەد.
لە مینەوانێگ ئەوە وە دەس هاتیە ک زوورم دۊەتەیل کار لە بنەماڵەیلێگ ژیان کەن ک زۊتر وە تەیران کوچ کردنە، مدوو سەرەکی بیێن مناڵەیل مەهاجر ئەفغان، رەوش نالەبار ئقتسادیە. ئیە لە وەختێگەس ک ژمارێگ لە دۊەتەیل لە بنەماڵەیلێگ ئێرانی-کاولی لە رەوش ژیانی خاسێگ وە سەر بەن و تەنانەت ژمارێگ لە داڵگ و باوگەیل ئەوان چەن ماڵیش دێرن، ئەمانێ لە مینەوانیەگە ئەو دیار بوود ک بنەماڵەیل مەهاجر غەیر ئێرانی وە مدوو فەقر ئقتسادی خانەوادەیان ک لە دەس شەڕ و مەهاجرەتە مەجبور بون دۊەتەیلیان وەگەرد مناڵەیل ترەک بنەماڵەی ئەڕای کار بنێرنە خیاوان، سەربار ئیانە کار دۊەتەیل لە سن کەم ئەنجام گرێ و وە رەسین وە بلوغ سنی وسێ، ئەمانێ لە خانەوادەیل مەهاجر ئیرانی-کاولی گیچەڵەیل ژیانی لە پاڵ فەرهەنگ بنەماڵەی، دو مدوو سەرەکیە ک دۊیەتەیل لە کار و خیاوان بەشدار کەید. تەنانەت فەرهەنگ خانەوادەگی فرە قۊیلتر و کارێگەرتر لە گیچەڵەیل ژیانی لە وەکار بردن دۊەت و ژنەیل ئەڕا کار خیاوانی.
کار کردن دویەتەیل کاولی لە ناو خیاوان، لە ژێر بایسەیل بنەماڵەیان و فەرهەنگ ئەنجام گرێ، وە ئی شیوە ک ئەرزشەیل پەسەن کریاگ لە لایەن کوومەڵگەی ئەوان و خانەوادەی دۊەتەیل کاولی وەڕێوە چوود. ئی دۊەتەیلە رۊوەرۊ کار هەتا هەتایی بینە، ئەوان تا وەختێگ ک وەگەرد بنەماڵەیان ژیان کەن شان وە شان داڵگ، خوەیشک و ئەو باقی دۊەتەیل بایس ئەڕا وەدەس هاوردن بژیوی ژیان کار بکەن، لە شوون ئزدەواجیش ئی دۊەتەیلە ک زوورمیان لە سن کەم ئەنجام گرێ، هەم باز یەکمین هازەیل کار لە بنەماڵە ژنەیل جوان وە حساو تیەن.
شوون و لوون بەشداری و کار دۊەتەیل لە خیاوان:
- ژیان لە بنەماڵەیگ بەش بەش کریاگ: بێ سەرپەرەسی و یەک سەرپەرەسە بۊن، ئعتیاد داڵگ و باوگەیل، مردن، ناتەوانی کاری داڵگ و باوگەیل، زندانی بیێن سەرپەرەس یا سەرپەرەسەیل، دەرگیر بیێن خانەوادە لە کیشەیل و لەتمەیل کوومەڵایەتی
- کار مناڵەیل وە جوور پشتیوانی لە بنەماڵە: وردە فەرهەنگ کار، نووڕین موسبەت وە کار لە خیاوان، کوومەڵگە پەزیری دۊەتەیل، نەهادینە بیێن کار مناڵەیل لە ناو بنەماڵە
- فەقیری و دەرماندەگی: رەوش نالەبار بنەماڵە، فەقر و نەوین دەرهاوردن بژیوی ژیان، بێکاری داڵگ و باوگەیل، مەهاجرەت، نیشتەجێ بیێن لە حاشیەی شار
- لە ژێر چەودێری تون بیێن دۊەتەیل: پیاگ سالاری، جیاوازی فەرهەنگی و نەتەوەیی، نووڕینەیل سونەتی، بەهرە کیشی و ئجبار، فشار و ئجبار بنەماڵە
وە گشتی وە دەس کەفتیەیل مینەوانیەگە ویشێ، گشت دۊەتەیل کار لە هەر دو گرووپ سەربار بەشداری درێژ خایان لە خیاوان، هویچ جوورە ئازادی کرداری نەیرن و وە شیوەی موستەقیم یا غەیر موستەقیم لە لایەن سەرپەرەس یا داڵگ و باوگەیلیان لە ژێر چەودێرێ ورد جێ گرن. ئەوان ئەڕا داشتن کەمتەرین نیاز لە ژێر هەژموونی سەرپەرەست یا سەرپەرەستەیل جێ گرن و ئی فشارە بوودە مدوو مەیل داشتن مناڵەیل وە ئزدەواج ئەڕا وە دەس هاوردن داخوازیەیل مناڵی و دەرچیێن لە گیچەلەیل. لە زوورم ئی مەوردەیلە لە رەوشێگ نالەبار چنە ناو رەوشێگ نالەبارتر.
تێ بێنی: ئی مینەوانیە کوڵ کریاگ پایاننامەی ماستر خوەندکارێگە.
