هەڕەشە وە خەڵق کاکەیی قەێرانەیل وەربڵاوێگ ئەڕاێ دموکراسی لە عێراق وە دی تیەرێد؛ ئلی ئابووئائوون و یووسف کالیان
هەڕەشە وە خەڵق کاکەیی قەێرانەیل وەربڵاوێگ ئەڕاێ دموکراسی لە عێراق وە دی تیەرێد
نۊسەرەیل: ئلی ئابووئائوون و یووسف کالیان
وەرگێڕان: بەرخوەدان شوا
ئاماژەێ وەرگێڕ: ئەی دەقە لە لایەن «ئلی ئابووئائوون»، وەڕێوەبەر بەرنامەێ خوەرهەڵات ناوەڕاس و باکوور ئافریقا لە دامەزریاگ ئاشتی ئەیاڵەتە یەکەوگردییەگان (دانیشتی توونس)، و «یووسف کالیان»، لێزان کێشەیل خوەرهەڵات ناوەڕاس و کارناس بەرنامەێ لە ئەو دامەزریاگە لە عێراق (دانیشتی هەولێر) نۊسریاس. «دامەزریاگ ئاشتی ئەیاڵەتە یەکەوگردییەگان» (U.S. Institute of Peace) دامەزریاگێ حکوومەتیە ک ساڵ ١٩٨٤ لە دەورەێ سەرووک کووماری رۆنالد رەیگان دامەزریاس و لە ژێر چەو کۆنگرە، لە بوار خوەندن و لێکۆڵین لە باوەت شەڕ و ئاشتی، پەروەردەکردن دیپلۆمات و ناوجێکردن لە وڵاتەیل ترەک جهان لە نووڕینگاێ بەرژەوەندیەیل حکوومەت ئامریکا چالاکی کەێد. ئەی دو نۊسەر لە ماوەێ وەرین لە سەر کوومەڵگاێ کوردەیل کاکەیی لە عێراق کوو بۊنەسەو و ئەی وتارە لە عەرەب ویکلی بڵاو کردنە. هەوەجە وە وەتن نەیرێد ک ئەی وتارە نیشاندەر هۊر و ڕاێ نۊسەرەیلیە و پەیوەندیێگ وە هەڵویستەیل «پلاتفۆرم یارسان» نەیرێدن و تەنیا ئەڕاێ ئاگادارکردن بەردەنگەیلمان لە کوومەڵگاێ یارسان بڵاو کریەێد.
*******
لە ناوەڕاس ئەی گشتگیری جهانی نەخوەشی کۆرۆنا، داعش و کاولکارییەیلی ک ئەڕاێ تۆڵەسەنین کەێد لە سەرخەت خەوەرەیل جهان داخریاس. وەلێ هەرجوورە هەس، پێشوەچین ئەی گرووێ ترۆریستیە لە رێگاێ کوومەڵکوشی کەمینەگان عێراق هەمرای بەردەوامە. لە پارێزگاێ دیالە لە ڕۆژهەڵات عێراق داعش چەندین کەڕەت هۊژمەیل دڕندانەێگ هاوردیەسە سەر خەڵق کاکەیی. ئەی تەنگاویە ک کاکەییەگان کەفتنەسە ناوی، چۊ نموونەێ گوجینترێگە لە قەێران بۊن و نەبۊن کەڵێنترێگ ک عێراق وەگەردی ڕۊوەڕۊ بۊە. یە چەندین دەهەس ک پێکهاتەگان قەومی و فرقەیل دینی بۊنەسە خاڵ ئاگرگرتنێگ ئەڕاێ ناکووکی و پارچە پارچە کردن. عێراق ئەڕاێ یە ک دوارە وە دەورەێ وەرجە کاولکارییەیل داعش بگەڕێتەو و لە زنەبۊن دوارەێ داعش نواگری بکەێد و تێکووشاین ئەڕاێ دموکراسی بەرزترەو بکەێ، نە تەنیا بایەد کاکەییەگان بپارێزێت، بەڵکە بایەد وە شێوەێ مانادارترێگ لە مووزائیک عێراق جێان بیەێد؛ و ئەیاڵەتە یەکەوگردییەگان ئامریکایش ئەی بەختە دێرێ ک یارمەتیی بیەێد.
خەڵق کاکەیی چەن دەهەس ک دێرێ سەرکوت بوود
کوومەڵگاێ کاکەیی لە سەر باوەرەیل یارسانییە ک دینێگ تێکەڵ پێکەڵە ک فرەتر پەیرەوانی هانە لە عێراق و ئێران. لە عێراق ژمار کاکەییەگان لە نێوان ١٠٠ هەزار تا ٢٥٠ هەزار کەسە ک لە پارێزگایل کەرکووک، دیالە، هەولێر، نێنەوا و سلێمانی ژیەن. لە سەرەتای ساڵ ٢٠٢٠ هۊژمەیلێگ وە خومپارە و هەلەێوا ترۆرەیل ئامانجدار وە ئەی مەردمە کریاس ک لە ئاکامی کاکەییەیل فرەێگ لە ژێر ئەی گووشارە لە ماڵ خوەیان دەرچینە و ٧ گلە لە ئاواییەگانیان چووڵ کریاس. لە مانگ مارس مەزارگەیل کاکەییەگان لە پارێزگایل نینەوا و کەرکووک وە دەس کەسەیل نەناسیاێ ڕمانیا. لە مانگەیل مەی و ژۆئەن چەکدارەیلێ ک ویشن وابەستە وە دەوڵەت ئسلامی بۊنە، شاروەنەیل بێپەنا کوشتار کردن ک دەهان کەس کوشیان یا زامدار بۊن.
وەلێ ئازار کاکەییەگان وە داعش دەسپێ نەکریا؛ جێوەر کاکەییەگان چۊ مەردمێگ نامسلمان و کورد، ئەی کوومەڵگا ناسە وەر ئازار و ستەمکاری. سەدام حوسێن لە کەمپەینەیل وەعەرەبکردن، ناوچەیل کاکەیی نشین داگیر کردیاد و لە ناو عەرەبەیل و مسلمانەیل داڵبەش کردیاد. ناکووکی لە سەر زەوی وە ئەی شێوە دۊاتر بۊ وە ڕێشەی ناکووکی لە نێوان عەرەبەیل، کوردەیل مسلمان و کوومەڵگای کاکەیی. کاکەییەگانیش جوور کەمینەیل ترەک وڵات عێراق تا ساڵ ٢٠٠٣ لە ژێر ئازار بۊن و فەرهەنگ، زوان و شووناسیان تا ئاستێگ سەرکوت کریا ک ڕۊ وە نابوودی چی.
چەن دەهە سەرکوت کاکەییەگان نیشان دا ک ئەی کوومەڵگا فرە بێ بەرگەس و هۊچ هاز ئەمنیەتی لە عێڕاق نیەپارێزنێدەی. وە ئی مدووە بۊ ک ئەی هۊژمەیل لە مەڵوەنەیلێگ قوومیا ک حکوومەت ناوەندی عێراق و حکوومەت هەرێم کوردستان لە سەری ناکووکی دێرن و هەر ئەی کوناێ ئەمنێتی لە لایەن داعش ئەو کار گیریا و حکوومەت ئسلامی هاتە دی.
فرەبۊن نوانەرایەتی
نەبۊن نوانەرایەتی و وە فەرمی نەناسین کاکەییەگان ئەڕای هاوکاری لە لایەن بازیکەرەیل گەورەتر لە ئاراێ سیاسەت بۊە بائس ناتوان بۊن ئەی کوومەڵگای گوجین. ئەگەرچە کاکەییەگان لە شەورایل ناوچەیی نوانەر دێرن و لە پارلمان کوردستانیش یەی کەس نوانەر کاکەیی هەس، وەلێ لە پارلمان عێراق و کوردستان بەش دیاری کریاگی ئەڕاێ کاکەییەگان نییە تا بتوانن چۊ گرووهەیل کەمینە لەوای مەسیحییەگان یا سوببیەگان مەندایی بەشدار پارلمان بوون.
چالاکوانەیل کاکەیی زانن ک فرەتر بۊن نوانەرایەتی ناتوانێد یەی شەوە گشت کێشەیل کوومەڵگایان چارە سەر بکەێدن، وەلێ هانە وەی همێدەواریە ک یەی پلاتفۆرم چۊ سەکووێگ بەرز ک نگەرانییەیلیان زەق بکەێد، توانێد گێچەڵەیل ئیرەنگەییان بخەێدە وەر چەو و وە شوون خوەی باسەیلێگ لە باوەت نواگری لە نابوود بۊنیان بارێدە ئارا ک ئیرەنگە لە عێڕاق نگەرانی مەسیحییەیل و ئێزدییەیل فرەێگیش هەس. چالاکوانەیل زانن ک ئەڕاێ چارەسەر کردن کێشەی «ناوچەگان جێناکووک» – وە شێوەێ ڕێکخستن سەردەمی یا سەرەمڕ- ڕێگاێ دۊر و درێژێگ ها لە پێش و وەی مدووە چەویان ها وە شوون یە ک میوەیل لقەیل نزمتر ئەی دارە بچنن.
ئەیاڵەتە یەکەوگردییەگان ئەمریکا ک خوەی وە ئازادی مەزەوی پابەن زانێد و مەیل دێرێد ڕێگاێ دوارە وە دی هاتن داعش بوەسێدن، بایس وەگەرد حکوومەت عێراق هاوکاری بکەێد تا نووسازی، پاراستن و نوانەرایەتی کەمینەگان قەومی و مەزەوی بێ هاز، لە یەکەمایەتی خوەی بیلێدن. یەکەمین دەرفەت ئەڕاێ باس کردن لە ئەی کێشەیلە دێرێ وە دەس تیەێد، ک یەکێگیان ڕاوێژکاری ئستراتژیک ئامریکا و عێراق و هەروەها سەرداێن مستەفا کازمی لە واشنگتۆن لە بانان نزیکە.
بجگە لە فرەتر کردن نوانەرایەتی کاکەییەگان لە پارلمان عێراق و کوردستان، ئامریکا توانێد وە حکوومەت عێراق پێشنیار بکەێد ک بۊن پۆلیس و ئەرتەش لە دەور و گرد ناوچەیل کاکەیی نشین و مەزرایلێگ ک هەردەم کریەنە ئامانج داعش ئەوزێنە بکریەێد، یا ئیە ک لە ناو کاکەییەگان سەربازگری بکەێد تا گرووهەیل چەکدار فەرمی پێک بارن و خوەیان بپارێزنن. ئامریکا توانێد وە ڕۆل دەسەوەری خوەی درێژە بیەێد، و هەر جوور ساڵەیل ٢٠٠٩ تا ٢٠١١، هەوڵ بیەێد تا سازوکارەیل ئەمنێتی هاوبەش لە نێوان هازەیل عێراقی و کورد جوور گەیشتەیل، ئیست بازرەسییەیل و ناوەندەیل فەرماندەری ئجرا بوودن. چالاکوانەیل کاکەیی فرەێگ لە سەر ئەی باوەرن ک وەی شێوە هاز داعش ئەڕای ئامانج گرتن کوومەڵگایان قڕ بوودن.
سازین دموکراسی لە هەناو فرەڕەنگی
ئەگەرچە هەم عێراق و هەمیش هەرێم کوردستان وەگەرد شەڕەیل بۊن و نەبۊن فرەێگ دەس وە یەخە بۊنە، وەلێ خوەندنەیل فرەێگ نیشان دانە ک فرەڕەنگی هەم وە دموکراسی و هەمیش وە گەشەبۊن ئقتسادی سقام دەێدن. فرەڕەنگی و ڕەوازانین فەرهەنگی توانێد وە نواگری کردن لە بێ جم و جووڵی لە مەزرینگەیل مەدەنی و فەزاێ ڕووشنهۊری، ئقتساد وە ڕەو گەشەبۊن بوەێد. جێ باوەرگومانی نییە ک یارمەتی داێن وە کەمینەگان –لەوای کاکەییەگان- ئەڕاێ ئەمنیەت نەتەوەیی عێراق و هەرێم کوردستان پێخوازە، و پێشتیوانی کردن و لەناوخوەگرتن کەمینەگان ئەڕاێ پەیداکردن ڕێگاچارە توانێد وە دڵنیایی بائس سقامداربۊن کوومەڵایەتی بوود و پەناگایل ئەمن داعش و گەشەبۊن عەمەلیاتەیلی لە ناو بوەێد.
کوومەڵگاێ ناونەتەوەیی، حکوومەت ناوەندی عێراق، هەرێم کوردستان، حکوومەتەیل پارێزگایی و ناوچەیی و گرووهەیل چەکدار بایەد وریا بوون ک ئەڕاێ چارەکردن کێشەیلیان و پاراستن یەکێگ لە تایبەتمەندیەیل کلیلی عێراق و قانجازەیلێگ ک کەڵک لەلێ وەرنەگیریاس، وەگەرد کوومەڵگاێ کاکەیی و کوومەڵگایل کەمینەێ ترەک کار بکەن. عێراق وە پاراستن فرەڕەنگی و پارێزانن کەمینەگانی، توانێد شیاوی ئەوە وە دەس بارێد ک لە باوەت کێشەیل بۊن و نەبۊن خوەی یانێ پارچەبۊنەیل فرقەیی و قەومی بەردەنگ بوود.
